Zasady doboru maszyn rolniczych w ramach PROW na lata 2014-2020 - Jaki ciągnik

                                                       

 3.  Czynniki wpływające na wydajność prac maszynowych
 
     

Racjonalnie dobrany i użytkowany park ciągnikowo-maszynowy powinien usprawnić realizację zabiegów produkcyjnych zgodnie z wymaganiami agrotechnicznymi (okresy agrotechniczne i jakość wykonania zabiegów), natomiast koszty jego posiadania nie mogą obciążać gospodarstwa ponad możliwości bieżącego odtwarzania sprzętu. Powyższe stwierdzenie zawiera kilka istotnych elementów, na które należy zwrócić uwagę przy wyposażaniu gospodarstw w środki mechanizacji.  

Okresy agrotechniczne. W produkcji roślinnej charakteryzującej się naturalnym procesem wegetacji, w tym kolejnymi fazami rozwoju roślin, niezmiernie ważne jest dostosowanie terminu i czasu wykonania poszczególnych prac maszynowych do wymagań roślin. Każdą z uprawianych roślin cechuje optymalny termin wykonania kolejnych zabiegów, którego przekroczenie powoduje obniżkę plonu lub jakości, a także może być powodem innych strat lub nadzwyczajnych kosztów (np. konieczność dosuszania wilgotnego ziarna). Dotyczy to głównie zbiorów i siewów, ale też innych zabiegów agrotechnicznych.  

Jakość wykonania zabiegów. Dla plonowania roślin i zapewnienia odpowiedniej jakości zebranych płodów rolnych konieczne jest wykonanie wszystkich prac z jak najwyższą starannością, poczynając od uprawy gleby przed siewem, poprzez siew, nawożenie, pielęgnację i zbiór, a kończąc na transporcie i odpowiednim przechowywaniu płodów rolnych.  

Koszty wykonania prac maszynowych są pochodną ilości i wartości znajdującego się na wyposażeniu gospodarstwa sprzętu rolniczego oraz bieżących kosztów jego użytkowania. W przeliczeniu na jednostkę pracy (godz., ha, t, szt.) tzw. koszty utrzymania maszyn, tj. koszty ich posiadania, są tym mniejsze, im bardziej jest wykorzystany potencjał eksploatacyjny poszczególnych maszyn, a więc im bardziej intensywnie są one w ciągu roku użytkowane. Realizacja tego celu zależy między innymi od właściwego doboru maszyn, dostosowanego do skali produkcji.  

Możliwość odtwarzania posiadanego przez gospodarstwo parku ciągnikowo-maszynowego zależy od relacji pomiędzy wartością produkcji a ponoszonymi na tę działalność nakładami. Wypracowany w gospodarstwie dochód powinien z jednej strony zapewnić byt rodzinie, a z drugiej powinien umożliwić inwestowanie w nowy sprzęt rolniczy i inne środki trwałe, zarówno w celu odtwarzania zużytych zasobów, jak i rozwoju gospodarstwa. Ograniczone możliwości inwestycyjne oraz konieczność obniżania kosztów produkcji wskazują na potrzebę zachowania umiaru przy planowaniu wyposażania gospodarstwa w zbyt liczny i wydajny, ale kosztowny sprzęt rolniczy.  

Z powyższego wynika, że przy doborze maszyn do gospodarstwa należy przede wszystkim pamiętać o zasadzie dostosowania inwestycji do skali produkcji – maszyny i ciągniki powinny z jednej strony umożliwić wykonanie prac polowych w optymalnych terminach agrotechnicznych, w możliwie krótkim okresie czasu, a z drugiej strony liczba i wydajność posiadanych zestawów ciągnikowo-maszynowych nie może być zbyt duża, z uwagi na ryzyko przeinwestowania gospodarstwa ponad jego możliwości akumulacji i odtwarzania posiadanych zasobów. Wyrazem tego przeinwestowania jest także brak możliwości racjonalnego wykorzystania maszyny, co przekłada się na wzrost kosztów mechanizacji i spadek opłacalności produkcji.  

Powyższe uwagi wskazują na to, że inwestować w maszyny należy tak dużo, jak to jest niezbędne z uwagi na wymagania agrotechniki roślin i organizacji produkcji, a równocześnie tak mało, aby koszty związane z utrzymaniem posiadanego sprzętu rolniczego, w tym wynikające ze spłaty kredytów i odsetek, nie obciążały nadmiernie gospodarstwa i nie podważały ekonomicznej sensowności prowadzonej działalności. Konieczny jest zatem kompromis pomiędzy potrzebą spełnienia wymagań agrotechnicznych poszczególnych zabiegów produkcyjnych a wydajnością i kosztami eksploatacji zastosowanych maszyn. Pochopne inwestowanie w sprzęt rolniczy może doprowadzić do nadmiernego zadłużenia gospodarstwa, a w konsekwencji do utraty płynności finansowej i zdolności finansowania bieżących wydatków produkcyjnych. Zakup maszyn jest wtedy uzasadniony, gdy maszyna ma zapewniony odpowiedni front pracy (skala produkcji i świadczonych usług) w działalności przynoszącej dochód, czyli jest niezbędna dla efektywnej realizacji produkcji.  

Jak wykazują liczne badania, wyposażenie gospodarstw w sprzęt rolniczy, w tym liczba, rodzaje, wartość i wydajności maszyn oraz liczba i moc stosowanych ciągników są bardzo zróżnicowane pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami, nawet o podobnym profilu produkcji. Czynnikiem najbardziej różnicującym gospodarstwa pod względem wyposażenia w środki mechanizacji jest niewątpliwie wielkość (areał) gospodarstwa. Jest on głównym wyróżnikiem skali produkcji. Obserwowane w ramach poszczególnych grup obszarowych gospodarstw zróżnicowanie wyposażenia technicznego jest natomiast pochodną struktury produkcji, w tym udziałem upraw pracochłonnych (np. okopowe), a także jej specjalizacji.  Różnice w poziomie wyposażenia w ciągniki i maszyny rolnicze to także, a może przede wszystkim, rezultat dysproporcji w rozwoju i w sile ekonomicznej poszczególnych jednostek. Gospodarstwa o utrwalonej pozycji na rynku, dochodowe, które stosunkowo wcześnie osiągnęły etap zaawansowanej mechanizacji, wyróżniają się dzisiaj bogatym zestawem sprzętu rolniczego, zwłaszcza w odniesieniu do producentów rolnych z regionów o rozdrobnionej strukturze agrarnej. Ta pierwsza grupa, zdecydowanie większych i rozwiniętych gospodarstw, zgłasza dzisiaj popyt na wydajne maszyny nowej generacji, podczas gdy mniejsze i słabsze ekonomicznie gospodarstwa znajdują się na etapie wyposażania w sprzęt podstawowy.

Gospodarstwo o niewielkiej skali produkcji zwykle nie jest w stanie wypracować dochodów umożliwiających sfinansowanie bogatego zestawu maszyn. Mała skala produkcji ogranicza także możliwości racjonalnego wykorzystania maszyn, czego wyrazem są nadmiernie wysokie koszty ich eksploatacji oraz niska opłacalność prowadzonej działalności. Z powyższych względów mniejsze gospodarstwa, a takie dominują w polskim rolnictwie, wybierają prostsze, mniej wydajne, ale stosunkowo tanie maszyny. Jeśli już decydują się na zakup maszyn specjalistycznych, to jest to najczęściej sprzęt używany, a więc tańszy. Na „luksus” dysponowania pełnym i wydajnym zestawem maszyn mogą sobie pozwolić jedynie bardzo duże, kilkusethektarowe jednostki, chociaż i one w wielu przypadkach wybierają tańszą usługę zamiast inwestować w drogą specjalistyczną maszynę, która nie ma zapewnionego dostatecznego frontu pracy w gospodarstwie.

Innym czynnikiem, który oddziałuje na poziom umaszynowienia gospodarstw jest forma mechanizacji prac polowych (indywidualna, usługowa lub zespołowa). Gospodarstwo korzystające z usług mechanizacyjnych nie musi posiadać kompletnego zestawu maszyn. Rolnicy dążą jednak do samowystarczalności pod względem wyposażenia w sprzęt rolniczy i korzystają z usług najczęściej tylko przy zbiorze plonów. Argumentem uzasadniającym posiadanie własnych maszyn może być np. niedostępność usług, względnie ich wysoki koszt lub zawodność. Swoboda dysponowania własną maszyną jest gwarancją szybkiego jej zastosowania, w odpowiednim momencie, co jest istotne w niesprzyjających warunkach pogodowych oraz w krótkich okresach agrotechnicznych.  

Szczególne, specyficzne potrzeby gospodarstw, ze względu na liczbę i wydajność maszyn oraz moc ciągników determinowane są indywidualnymi warunkami gospodarowania. Są one charakteryzowane między innymi przez:  

-         Czynniki przyrodnicze, w tym: typ gleb – głównie ze względu na ich zwięzłość wpływającą na opór stawiany narzędziom uprawowym i wymaganą klasę uciągu współpracujących z tymi narzędziami ciągników oraz warunki klimatyczne, a zwłaszcza poziom i częstotliwość opadów deszczu w okresach prac polowych.

-         Czynniki topograficzne: ukształtowanie (rzeźba) terenu, liczba działek wchodzących w skład gospodarstwa oraz ich odległość od siedliska (rozłóg), stan dróg dojazdowych, wielkość i kształt pól, przeszkody terenowe.

-         Czynniki ekonomiczne: stan dotychczasowego wyposażenia gospodarstwa w środki mechanizacji oraz możliwość realizacji inwestycji maszynowych, opłacalność wprowadzania postępu technicznego zależna między innymi od relacji kosztu mechanizacji do zasobów i kosztu robocizny, spodziewane wymierne i niewymierne efekty modernizacji.

Ogół tych czynników, a można by wymienić jeszcze inne, wpływa na racjonalność doboru środków mechanizacji do poszczególnych gospodarstw rolnych, w tym na wydajność agregatów ciągnikowo-maszynowych niezbędną do sprawnej realizacji prac. Trzeba przy tym podkreślić, że podstawowe znaczenie z punktu widzenia racjonalnego doboru i wykorzystania sprzętu rolniczego, w tym minimalizacji kosztów prac maszynowych, ma skala produkcji, związana z powierzchnią gospodarstwa (areałem użytków rolnych (UR)) oraz strukturą i intensywnością produkcji (udział upraw pracochłonnych oraz poziom nakładów czynników produkcji).  

Poszczególne rodzaje i typy maszyn charakteryzują się określoną wydajnością pracy zależną między innymi od szerokości i prędkości roboczej. Na tzw. wydajność efektywną, czyli osiąganą podczas nieprzerwanej pracy maszyny na polu, największy wpływ wywiera: rodzaj i wilgotność gleby oraz jej zakamienienie, rzeźba terenu, stan i masa zbieranego plonu, stopień zachwaszczenia uprawy, dawki stosowanych środków (nawozy, chemikalia, materiał siewny), a także odpowiednia regulacja i stan techniczny maszyny. Z tego powodu np. orka gleby zwięzłej trwa dłużej niż gleby piaszczystej, a kombajnowy zbiór zboża o plonie 6 t/ha zajmuje więcej czasu niż zbiór zboża o plonie 3 t/ha.

Jednak przy określaniu potrzeb w zakresie umaszynowienia gospodarstwa celowe jest uwzględnienie tzw. wydajności eksploatacyjnej (praktycznej) poszczególnych maszyn. Oznacza ona zdolność do wykonania określonej ilości pracy w ciągu dnia roboczego, w warunkach konkretnego gospodarstwa. Jest ona zdecydowanie niższa od wydajności efektywnej (czasami nawet o połowę), gdyż dodatkowo zależy między innymi od: wielkości i kształtu pól (straty czasu na uwrociach), rozłogu gospodarstwa, w tym liczby działek oraz ich odległości od siedliska (czas przejazdów jałowych), sprawnej organizacji odbioru płodów rolnych, np. od kombajnu, względnie transportu na pole środków produkcji (nawozy, woda, sadzeniaki), przerw w pracy (awarie i usterki, czynniki losowe), czasu niezbędnego do przygotowania maszyny do pracy oraz na obsługę po zakończeniu dnia roboczego.  

Rzeźba – ukształtowanie terenu. Podczas zabiegów uprawowych na zboczach o pochyleniu do 8^o, a szczególnie orki, trzeba się liczyć z nieuniknionym spadkiem wydajności o 11-38% w stosunku do warunków pracy agregatów ciągnikowo-uprawowych na terenie płaskim.

Liczba i odległość działek rolnych. Rolnictwo polskie charakteryzuje się nie tylko małą średnią powierzchnią gospodarstw, ale także niekorzystnym rozłogiem wielu z nich (liczba działek oraz ich odległość od siedliska). Według danych Powszechnego Spisu Rolnego (PSR) z 2010 r., w grupie gospodarstw o powierzchni ponad 1 ha, aż 24,9% posiada więcej niż 5 działek rolnych, a 9,4% gospodarstw w Polsce ma przynajmniej jedną działkę położoną w odległości co najmniej 5 km od gospodarstwa, a 8,2% w odległości 10 km i więcej [GUS 2013]. Wpływ rozproszenia działek na obniżenie dziennej i sezonowej wydajności agregatów maszynowych jest tym większy, im mniejsza jest powierzchnia poszczególnych pól (działek) oraz im bardziej są one oddalone od gospodarstwa.

Zwiększenie odległości dojazdu do pola z 0,5 do 5 km, wydłuża czas pracy maszyn o ok. 32 minuty (przejazdy tam i z powrotem). Przy 10-godzinnym dniu pracy oznacza to spadek wydajności eksploatacyjnej o około 5,3%. W przypadku orki z wydajnością 0,33 ha/godz. zaorana w ciągu dnia powierzchnia jest mniejsza tylko o 0,17 ha, ale już w przypadku pracy kombajnu zbożowego o wydajności roboczej 2 ha/godz., ta powierzchnia zmniejsza się aż o 1,07 ha/dzień.

Z uwagi na sprawną realizację prac należy przyjąć, że gospodarstwo o rozproszonej strukturze, z działkami (polami) położonymi w znacznej odległości od siedliska, powinno dysponować zestawem maszyn i ciągników o około 10-15% wydajniejszym w stosunku do gospodarstwa o zwartej strukturze obszarowej.

Zwięzłość gleby. Zwięzłość gleby jest tym czynnikiem, który w największym stopniu wpływa na wydajność maszyn do uprawy gleby oraz klasę uciągu współpracującego z maszyną ciągnika. Różnice w wydajności orki różnych rodzajów gleb (ciężkie, lekkie) mogą wynosić nawet 50%. Podczas doboru ciągników do gospodarstwa należy zwrócić uwagę na to, że podstawowy ciągnik w gospodarstwie powinien zapewnić możliwość pracy w najtrudniejszych warunkach glebowych z dostatecznie dużymi narzędziami uprawowymi dostosowanymi do skali produkcji.  

Wielkość pola. Warunki naturalne gospodarstwa, w tym powierzchnia i topografia pól, na których pracują maszyny, wpływają z jednej strony na wydajność, a z drugiej na koszty. Wydajność maszyn istotnie maleje na powierzchniach mniejszych niż 1,0 ha, szczególnie gdy obrys pola jest nieregularny. Agregaty ciągnikowo-maszynowe i samobieżne kombajny osiągają mniejszą wydajność na polach małych z uwagi na większy udział czasu nawrotów i innych przejazdów jałowych w czasie roboczym maszyny. Dlatego np. orka pola o powierzchni 20 ha jest o 25 do 40% wydajniejsza niż pola 1 ha, w zależności od zwięzłości gleby i szerokości roboczej pługa. Podobnie zbiór zboża kombajnem z pola o powierzchni 20 ha jest o około 15-45% wydajniejszy niż z pola 1 ha.  

Ogół tych czynników rzutuje na ilość pracy możliwej do wykonania w ciągu dnia roboczego, a razem z liczbą dni dyspozycyjnych w okresie agrotechnicznym - na zdolność maszyny do wykonania określonej pracy w tym okresie. Układ tych czynników determinuje tzw. „łatwe” bądź „trudne” warunki gospodarstwa, z uwagi na wydajność prac maszynowych, co obrazuje tabela 1. W gospodarstwie o niekorzystnym układzie tych czynników wydajność zestawów maszynowych powinna być odpowiednio wyższa, aby zagwarantować wykonanie wszystkich prac w zalecanym terminie. Również w przypadku nakładania się terminów wykonania zabiegów agrotechnicznych (w okresie spiętrzenia prac polowych) moce wykonawcze posiadanych środków mechanizacji powinny być odpowiednio wyższe, względnie należy skorzystać z dodatkowego najmu usług.  

Tabela 1. Wybrane czynniki określające warunki gospodarstwa (łatwe, trudne) z uwagi na wydajność prac zmechanizowanych  

Do maszyn podstawowych lub ogólnouprawowych zaliczamy te, których głównym zadaniem jest odtworzenie zdolności produkcyjnych gleby i zapewnienie warunków do rozwoju roślin, a ich użycie jest niezbędne w większości rodzajów upraw. Są to więc maszyny o potencjalnie dużej rocznej wydajności, gdyż mogą być wykorzystywane na całym areale gruntów ornych, względnie użytków rolnych gospodarstwa. Znajdują one zastosowanie w następujących rodzajach prac polowych:

-        podstawowa uprawa roli (orka oraz zabiegi pożniwnej i przedsiewnej uprawy roli),

-        nawożenie mineralne i organiczne,

-        siewy zbóż i roślin technologicznie podobnych siewnikami uniwersalnymi.

Nazwa tej grupy maszyn wywodzi się również stąd, że zwykle stanowią one podstawę wyposażenia ogółu gospodarstw rolnych.  

Zastosowanie maszyn specjalistycznych jest zwykle ograniczone do uprawy jednej lub wąskiej grupy roślin, bądź chowu określonego gatunku zwierząt. Są to więc maszyny o wąskiej specjalizacji i najczęściej o stosunkowo niewielkim wykorzystaniu w ciągu roku. Zalicza się do nich przede wszystkim większość maszyn do zbioru płodów rolnych, a także wybrane maszyny związane z uprawą pewnych grup roślin (np. siewniki punktowe, sadzarki). W tej grupie należy także wymienić maszyny o bardzo specyficznym, względnie rzadkim zastosowaniu, w tym również maszyny o nietypowej konstrukcji (np. głębosze, zgarniacze i zbieracze kamieni). Zdaniem autora sprzętem specjalistycznym są także opryskiwacze, z uwagi na specyfikę wykonywanych nimi zabiegów chemicznej ochrony roślin.

Najważniejszą grupę wśród maszyn specjalistycznych stanowią maszyny do zbioru roślin (zbóż i roślin technologicznie podobnych, buraków, ziemniaków, zielonek i siana). Charakteryzują się one dużym zróżnicowaniem funkcjonalnym i konstrukcyjnym. Ich zastosowanie ogranicza się zwykle do zbioru jednego rodzaju roślin. Maszyny te są zazwyczaj najdroższe (np. kombajny do zbioru zbóż, zielonek, okopowych) i z tego powodu najbardziej obciążają gospodarstwo kosztami stałymi. Nieracjonalne wykorzystanie tych maszyn powoduje zwiększenie kosztów produkcji. Decyzja o ich zakupie powinna być poprzedzona szczególnie wnikliwą analizą możliwości efektywnego wykorzystania, w tym także w usługach lub w ramach zespołowego użytkowania maszyn.  

Maszyny uzupełniające służą głównie do transportu oraz przeładunków środków produkcji i płodów rolnych oraz różnego rodzaju obróbki uzyskanych płodów rolnych.  

W prawie każdej z tych grup maszyn (podstawowe, specjalistyczne, uzupełniające) znaleźć można relatywnie tanie, ale proste lub mało wydajne konstrukcje, jak również rozwiązania nowoczesne i wydajne, ale kosztowne. Od możliwości finansowych i warunków gospodarstwa oraz wymogów prowadzonej działalności zależy wybór określonego typu maszyny.  

Odrębną i bardzo zróżnicowaną grupę sprzętu rolniczego stanowią maszyny mające zastosowanie w produkcji zwierzęcej oraz cała gama maszyn, narzędzi i urządzeń przeznaczonych do mechanizacji prac w warzywnictwie i sadownictwie.  

Zasadniczym sposobem oceny racjonalności zakupu maszyn i ciągników rolniczych w ramach projektów inwestycyjnych realizowanych w ramach PROW 2014-2020 jest porównanie intensywności użytkowania tych środków mechanizacji z przyjętą wartością kryterialną. Miarą tego kryterium jest roczne wykorzystanie, np. w godz./rok, ha/rok itp., sprzętu rolniczego przy założonym okresie jego eksploatacji.  

W przypadku wybranych grup środków mechanizacji bardziej użytecznym sposobem oceny racjonalności ich doboru do gospodarstw jest zastosowanie metody wskaźnikowej. Polega ona między innymi na porównaniu poziomu wyposażenia gospodarstwa w powyższe środki mechanizacji, z określonymi dla podobnej grupy gospodarstw wskaźnikami stanowiącymi kryterium tej oceny. Takie podejście pozwala na pośrednią ocenę intensywności użytkowania maszyn przy założeniu, że przyjęte do porównań wskaźniki opracowano z należytą dokładnością oraz że zachowano warunek porównywalności gospodarstw.  

Należy zauważyć, że w ocenie racjonalności wyposażania gospodarstw w sprzęt rolniczy i jego użytkowania równie istotne, z punktu widzenia ekonomiki gospodarowania, są także inne aspekty procesu produkcyjnego, takie np. jak spełnienie podstawowych wymagań agrotechnicznych, w tym zwłaszcza dotyczących terminowości prac i ich jakości.  

Natomiast z punktu widzenia założonych celów programu rozwoju i modernizacji rolnictwa ważne jest także umożliwienie dostępu szerszej grupy rolników (beneficjentów działań inwestycyjnych PROW) do zmechanizowanych, nowoczesnych technologii produkcji rolniczej.

Przy określaniu wskaźników racjonalnego doboru maszyn rolniczych do gospodarstw, w tym minimalnego (normatywnego) wykorzystania maszyn, wzięto pod uwagę:

-        liczbę dni dyspozycyjnych w sezonie wyznaczających nieprzekraczalny, ze względów agrotechnicznych, okres czasu na wykonanie poszczególnych prac polowych,

-        potrzebę wykonania wybranych prac w bardzo krótkim czasie, czasami w ciągu jednego dnia, np. z uwagi na uniknięcie ryzyka zarażenia upraw polowych lub sadowniczych chorobami grzybowymi,

-        zapewnienie, z uwagi na minimalizację kosztów mechanizacji, możliwie wysokiego wykorzystania potencjału eksploatacyjnego maszyn i urządzeń w gospodarstwie rolnym, a z drugiej strony, celem zwiększenia dostępności rolników do techniki rolniczej i nowoczesnych rozwiązań w tym zakresie założono, że potencjał ten może być wykorzystany w 50-75% wartości normatywnych, a w szczególnych przypadkach nawet mniej.  

Ponadto dla większości rodzajów maszyn i urządzeń rolniczych przyjęto stosunkowo długi okres ich eksploatacji wynoszący 20-25 lat.  

W wyniku powyższych założeń określono minimalne wykorzystanie większości rodzajów środków mechanizacji na niższym od normatywnego poziomie. Uzasadnieniem dla takiego podejścia jest potwierdzony między innymi wynikami badań IBMER/ITP brak praktycznej możliwości pełnego wykorzystania potencjału eksploatacyjnego większości rodzajów środków mechanizacji w warunkach znacznego rozdrobnienia polskiego rolnictwa

[MUZALEWSKI 2007a]. W innym przypadku pomoc oferowana w ramach programu PROW

2014-2020 trafi wyłącznie do gospodarstw największych, gdyż pozostałe nie będą mogły zagwarantować odpowiedniego wykorzystania maszyn.  

Zaproponowane wartości wskaźników racjonalnego (minimalnego) wykorzystania poszczególnych rodzajów oraz typów maszyn i urządzeń rolniczych, zostały ustalone na podstawie:

-           danych literaturowych krajowych [MUZALEWSKI 2007a, 2010; LORENCOWICZ 2012; BANASIAK 1999] i zagranicznych [KTBL 1994, 2005, 2012; AMMANN  2005; GAZZARIN 2014; KOGLER i in. 2006],

-           badań własnych IBMER/ITP,  

-           opinii ekspertów z instytutów naukowych, a także producentów, dealerów i użytkowników sprzętu rolniczego,

-           a także doświadczeń płynących z dotychczasowej realizacji działań inwestycyjnych w ramach PROW 2007-2013.  

Ustalone wartości wykorzystania rocznego lub wykorzystania w okresie eksploatacji maszyn są najczęściej kompromisem pomiędzy terminowością wykonania prac a pożądaną, z uwagi na poziom kosztów maszynowych, intensywnością użytkowania sprzętu.  

Do oceny racjonalności zakupu i użytkowania maszyn w gospodarstwach rolnych zaproponowano dwa algorytmy.  

I). W podstawowym algorytmie (Algorytm I) do oceny racjonalności zakupu maszyny/urządzenia wykorzystuje się opracowane dla konkretnych rodzajów oraz typów środków mechanizacji wartości wskaźników stanowiących kryterium oceny. Zadaniem oceniającego jest oszacowanie potencjalnego wykorzystania maszyny WR w gospodarstwie, względnie ustalenie np. obsady zwierząt lub np. liczby i mocy ciągników użytkowanych w gospodarstwie, a następnie porównanie tych wielkości z wartością kryterialną.  

II). W drugim, uniwersalnym algorytmie (Algorytm II) oceny racjonalności zakupu sprzętu rolniczego konieczne jest zarówno oszacowanie potencjalnej ilości wykonanej maszyną pracy WR, jak również obliczenie wartości wskaźnika będącego kryterium oceny. W celu obliczenia wartości kryterialnej wykorzystuje się typowe wskaźniki eksploatacyjne maszyn zawarte np. w opracowaniach IBMER/ITP [MUZALEWSKI 2007a, 2010], LORENCOWICZA [2012], względnie w publikacjach zagranicznych.   

Algorytm I  

Algorytm I opracowano dla wybranych, ważniejszych grup środków mechanizacji i urządzeń stosowanych w produkcji roślinnej, obejmującej także warzywnictwo i sadownictwo, oraz w produkcji zwierzęcej. Istotą tego algorytmu jest zastosowanie do powyższej oceny wskaźników minimalnego wykorzystania, bądź wyposażenia gospodarstwa w sprzęt rolniczy, dla konkretnych rodzajów oraz typów maszyn i urządzeń. W niniejszej publikacji takie wskaźniki opracowano dla ponad 500 rodzajów i typów sprzętu rolniczego, w tym ciągników, maszyn i urządzeń rolniczych. Rodzaj maszyny jest określony przez jej nazwę, a typ przez podstawowe parametry robocze, np.: szerokość robocza, moc, pojemność, ładowność lub wydajność.  

Do oceny racjonalności zakupu i użytkowania tej grupy maszyn zaproponowano kryteria podstawowe, a w części przypadków także kryteria dodatkowe (uzupełniające).  Kryteria podstawowe:

-          minimalne wykorzystanie maszyny WR^N wyrażane najczęściej w ha/rok, a w części przypadków w godz./rok lub t/rok, względnie  

-          minimalna liczba zwierząt (obsada, stan średnioroczny) przypadająca na 1 maszynę lub urządzenie.

Kryterium dodatkowe:  

-          minimalna powierzchnia A (w ha) odpowiednich upraw lub użytków zielonych.  

Dla kilku specyficznych grup maszyn i urządzeń zamieszczono oddzielny komentarz dotyczący zasad doboru tego sprzętu, w tym zawierający uzasadnienie dla przyjętych wskaźników wykorzystania lub wyposażenia.  

Do oceny racjonalności doboru do gospodarstwa środków transportu rolniczego zastosowano metodę wskaźnikową. Kryteriami oceny doboru tej grupy środków mechanizacji są np.

wskaźniki:

-          wyposażenia w ciągniki, przyczepy lub ładowacze w zależności od powierzchni gospodarstwa,

-          nasycenia gospodarstwa mocą ciągników.

Szersze omówienie wskaźnikowej metody doboru sprzętu do gospodarstw rolnych oraz stosowanych kryteriów oceny tego doboru zawiera rozdział II pt. „Metody i wskaźniki oceny doboru wybranych środków transportowych”.  

Algorytm II

Algorytm II stosuje się do oceny doboru pozostałych środków mechanizacji (innych niż wymienione w tej publikacji 38 rodzajów i/lub grup maszyn i urządzeń rolniczych). W tym algorytmie w celu oceny racjonalności zakupu i użytkowania maszyn należy:

-          określić potencjalną ilość pracy A (np. w ha), jaką można wykonać w gospodarstwie danym rodzajem maszyny,

-          ustalić wydajność eksploatacyjną maszyny W07 (np. w ha/godz.), zależną nie tylko od parametrów roboczych (typu) maszyny, ale także np. od warunków pracy, plonu itp.,

-          a z ilorazu tych dwóch wielkości należy obliczyć potencjalne roczne wykorzystanie maszyny W_R (np. w godz./rok),  

W_R    (godz./rok), W07

gdzie:

A         - ilość pracy w gospodarstwie – najczęściej wyrażana w ha/rok, a w określonych przypadkach w t/rok, szt./rok itp.,  

W07     - wydajność eksploatacyjna maszyny, odpowiednio w ha/godz., t/godz., szt./godz.,

Tak obliczone wykorzystanie maszyny WR należy następnie porównać z wartością graniczną WR^N, stanowiącą eksploatacyjne kryterium oceny racjonalności zakupu i użytkowania maszyny.  

Godzinowe wykorzystanie kryterialne (minimalne wykorzystanie w roku) W_R^N oblicza się według poniższego wzoru:

gdzie:

W_R^N  - minimalne wykorzystanie maszyny w roku, godz./rok, TH  - potencjał eksploatacyjny maszyny w okresie trwania, godz., T          - zalecany (nie dłuższy niż) okres eksploatacji maszyny, lata, k        - współczynnik korekcyjny.

W celu obliczenia wartości kryterialnej WR^N wykorzystuje się typowe wskaźniki eksploatacyjne maszyn (np. W₀₇ i T_H) zawarte np. w opracowaniach IBMER/ITP [MUZALEWSKI 2007a, 2010], LORENCOWICZA [2012], względnie w publikacjach zagranicznych.   

Procedura oceny

W przypadku obu algorytmów warunkiem pozytywnej oceny wniosku o dofinansowanie maszyny jest zagwarantowanie wykorzystania maszyny w gospodarstwie na poziomie nie niższym od podanego jako kryterium oceny.  

Należy jednak zauważyć, że zarówno wartości przyjętych lub obliczonych kryteriów, jak również szacunek np. wykorzystania maszyny są ustalone z pewnym przybliżeniem dla przeciętnych warunków gospodarowania. Można założyć, że margines błędu oszacowania tych wielkości zawiera się w granicach +/- 20%.  

Wyjaśnienia terminów:

-        wartości przyjętych kryteriów – to podane w niniejszym opracowaniu wartości wskaźników np. minimalnego wykorzystania maszyn w roku WR^N (ha/rok),

-        wartości obliczonych kryteriów –  to obliczane (wg algorytmu II) wartości wskaźników minimalnego wykorzystania maszyn,

-        wykorzystanie maszyny – to szacunek potencjalnego wykorzystania maszyny w gospodarstwie W_R (w ha/rok).

Zgodnie z powyższą uwagą podane w opracowaniu wartości wskaźników minimalnego wykorzystania maszyn WR^N są wielkościami przeciętnymi dla ogółu gospodarstw i typowych warunków pracy oraz dla standardowych rozwiązań konstrukcyjnych i właściwości eksploatacyjnych maszyn. Należy je więc traktować z 20% marginesem tolerancji, a nie jako „sztywne” kryteria opiniowania wniosków.  

Dlatego uważamy, że w poddziałaniach inwestycyjnych PROW 2014-2020 należy uznawać za zasadne dofinansowanie zakupów tych środków mechanizacji, których wykorzystanie w gospodarstwie WR nie różni się od wykorzystania kryterialnego (minimalnego) WR^N bardziej jak o 20%. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że należy akceptować zakupy tych maszyn, których potencjalne wykorzystanie WR jest nawet o 20% niższe od wykorzystania kryterialnego (minimalnego) W_R^N.  

Uważamy, że ten 20% margines tolerancji obejmuje typową zmienność szeregu czynników wpływających na racjonalności doboru sprzętu rolniczego do gospodarstw rolnych oraz na ocenę tego doboru^[2]. W związku z tym podstawą do pozytywnej oceny racjonalności wyposażenia gospodarstwa w określony rodzaj sprzętu rolniczego powinno być spełnienie warunku:

W przypadku, gdy dofinansowanie zakupu maszyny nie może być udzielone ze względu na zbyt niskie jej wykorzystanie, w stosunku do zalecanego (W_R^N), możliwe są kolejne dwa rozwiązania:

a)    Szczegółowa analiza danych zawartych we wniosku z uwzględnieniem specyficznych warunków gospodarstwa, wpływających na wydajność pracy maszyny lub na moc ciągnika, w tym np. takich czynników jak wymienione w tabeli 1 (s. 11). W tym przypadku podstawą oceny mogą być zarówno dane zawarte we wniosku, jak również dodatkowe wyjaśnienia rolnika. Decyzja o podjęciu szczegółowej analizy wniosku jest tym bardziej uzasadniona im mniejsza jest różnica pomiędzy potencjalnym wykorzystaniem W_R maszyny w gospodarstwie, a wykorzystaniem minimalnym W_R^N.

b)   Propozycja zakupu mniejszej, a zarazem tańszej maszyny, której wydajność i potencjał eksploatacyjny bardziej będą odpowiadały potrzebom gospodarstwa.  

Wydajność eksploatacyjną W₀₇ tej maszyny wyznaczamy ze wzoru:

W₀₇       (ha/godz.) TH

gdzie:

A                    – ilość pracy w gospodarstwie – najczęściej wyrażana w ha/rok, a w określonych

przypadkach w t/rok, szt./rok itp.,  

T         – zalecany (nie dłuższy niż) okres eksploatacji maszyny (do 20 ÷ 25 lat), TH  – potencjał eksploatacyjny maszyny w okresie trwania, godz., k       – współczynnik korekcyjny (0,5 ÷ 0,75).   

W tym przypadku należy jednak sprawdzić, czy wydajność tak dobranej maszyny jest wystarczająca z uwagi na długość okresu agrotechnicznego (liczbę dni/godzin dyspozycyjnych) na wykonanie określonych zabiegów (kryterium agrotechniczne).  

Park maszynowy gospodarstwa powinien zapewnić terminowe i zgodne z wymaganiami agrotechnicznymi wykonanie prac, z gwarancją możliwie wysokiej ich jakości i niskich strat. Powyższe czynniki współdecydują o racjonalności zakupu maszyn, a ostatecznie o opłacalności prowadzonej działalności produkcyjnej. Opóźnienie wykonania poszczególnych zabiegów w stosunku do ich optymalnego terminu powoduje obniżkę plonu roślin uprawnych lub jest przyczyną jego strat. Dotyczy to zwłaszcza przedsiewnej uprawy gleby i siewu, zabiegów chemicznej ochrony roślin, a także zbioru płodów rolnych. Ryzyko obniżki plonu może powstać na skutek opóźnienia siewu, czy sadzenia w okresie przekraczającym termin agrotechniczny. Według różnych autorów [KARWOWSKI 1998; DRESZER i in.1998, B_UDZYŃSKI 2006] straty te mogą wynosić od 0,5% do nawet 2% na każdy dzień opóźnienia:   

- dla żyta – ok. 0,5%, dla pszenicy – ok. 0,3-05%, dla pszenżyta 0,5-0,8%, dla rzepaku nawet do 2%, dla ziemniaków – ok. 0,7%, a dla buraków cukrowych – ok. 0,6-1,1%. Do roślin szczególnie wrażliwych na niewłaściwe warunki i termin siewu zalicza się kukurydzę i buraki cukrowe. Opóźnienie ich siewu o 10-14 dni, w stosunku do optymalnego terminu, zmniejsza plon o 7-16% w wyniku mniej korzystnych warunków wilgotnościowych gleby i skrócenia okresu wegetacyjnego.  

Duże straty, ze względu na nieterminowość zabiegu, mogą powstać podczas zbioru zbóż [S_ØRENSEN 2003]. Przekroczenie optymalnego okresu zbioru zbóż, w wyniku np. zastosowania kombajnu o zbyt małej wydajności lub zbyt długiego oczekiwania na usługę, zwiększa straty plonu na skutek osypywania się dojrzałego ziarna. Opóźnienie żniw w latach o niekorzystnym przebiegu warunków atmosferycznych wpływa na pogorszenie parametrów jakościowych ziarna, w tym na wzrost jego wilgotności i porażenie grzybami, co wydatnie obniża dochodowość uprawy. W skrajnie niekorzystnych warunkach pogodowych, niezebrane wystarczająco szybko zboże wylega i przerasta chwastami, a wilgotne i kiepskiej jakości ziarno nadaje się co najwyżej na paszę. W deszczowe żniwa 2006 r. na niektórych polach w ogóle zrezygnowano ze zbioru. Z powyższych względów decydując się na zakup maszyny nie należy kierować się wyłącznie ekonomiką jej użytkowania, tj. wzajemną zależnością pomiędzy wydajnością a wykorzystaniem maszyny i kosztami jej eksploatacji, ale trzeba też pamiętać o wspomnianych powyżej produkcyjnych konsekwencjach wyboru maszyny.  

Warto zauważyć, że nieterminowy zbiór zbóż skraca także czas niezbędny na uprawę pożniwną i na prawidłowe przygotowanie pola do siewu ozimin. W wyniku źle doprawionej gleby i opóźnionego siewu, rzepak oraz zboża ozime wykształcają słabszy system korzeniowy i są mniej rozkrzewione, co wpływa negatywnie na ich przezimowanie i plon ziarna [SZULC 2015]. Szacuje się, że w zależności od rodzaju uprawianych roślin, warunków glebowych i przebiegu pogody opóźnienie terminu siewu o 10-14 dni powoduje obniżkę plonu o 6-15%, a czasami więcej.  

Mniejsze ryzyko strat z uwagi na nieterminowość występuje przy zbiorze buraków. Jednak opady deszczu w okresie jesiennych zbiorów ziemniaków, buraków i kukurydzy uniemożliwiają wjazd ciężkich maszyn na pole, czasami przez kilka dni, a mokra gleba utrudnia prawidłowe odsiewanie ziemniaków lub oczyszczenie korzeni buraków.   

W przypadku określonych rodzajów prac i stosowanych w nich maszyn, do oceny racjonalności zakupu i użytkowania sprzętu rolniczego zaleca się także zastosować kryterium agrotechniczne. Określa ono liczbę dni w sezonie agrotechnicznym, w których poszczególne zabiegi w produkcji roślinnej powinny zostać wykonane bez ryzyka obniżenia plonu roślin lub jego start w trakcie zbioru. Do tej długości okresu agrotechnicznego należy dostosować liczbę i wydajność stosowanych maszyn. Tę metodę można polecić przy ocenie racjonalności użytkowania zwłaszcza kombajnów zbożowych, a także opryskiwaczy polowych i sadowniczych, siewników i maszyn do przedsiewnej uprawy gleby.  

Z powyższych względów minimalna wydajność maszyny powinna być na tyle wysoka, aby można było zdążyć z wykonaniem określonej ilości prac w nieprzekraczalnym okresie:

                                                               W₀₇                          (ha/godz.),

gdzie:  

W07  - wydajność eksploatacyjna maszyny, ha/godz.,

A       - ilość pracy dla określonego rodzaju maszyny, ha/sezon lub ha/rok,

L_Z  - maksymalna liczba godzin pracy maszyny w okresie agrotechnicznym, godz./rok,

L_G  - liczba godzin pracy maszyny w ciągu dnia roboczego, godz./dzień, L_D  - liczba dni dyspozycyjnych w sezonie, dni/sezon lub dni/rok.

Przykładem podejścia do oceny racjonalności zakupu i użytkowania sprzętu rolniczego z wykorzystaniem kryterium agrotechnicznego jest analiza doboru kombajnu zbożowego.

Kombajn zbożowy powinien być kupiony na najtrudniejszy sezon żniwny. Niemieccy specjaliści na podstawie wieloletnich statystyk doszli do wniosku, że wydajność kombajnu powinna być tak dobrana, aby podstawowe zboża zostały zebrane w ciągu 10-12 dni. Podobne zalecenia stosowane są także w polskich warunkach. Unika się wtedy ryzyka strat ziarna i pogorszenia jego jakości z powodu opadów deszczu. Nawet w trudnym, wilgotnym roku z dużą ilością opadów, zwykle około 10-12 dni jest korzystnych do sprawnego zbioru podstawowych zbóż, w ciągu których zebrane ziarno nie wymaga dosuszania. Do tej długości okresu agrotechnicznego powinna być dostosowana wydajność i liczba kombajnów w gospodarstwie – na najtrudniejszy okres żniwny. Raczej nie można w tym okresie liczyć na terminową i pewną usługę, gdyż przy dużej liczbie klientów każdy z nich chce w tych warunkach mieć jak najszybciej zebrane zboże. Natomiast usługodawca, chcąc zaspokoić potrzeby zleceniodawców, dąży do jak najszybszego zebrania zboża z poszczególnych pól, nie zawsze czyniąc to z należytą starannością i jakością, gdyż liczy się jego czas i zysk.  

Sposób doboru kombajnu zbożowego  

Liczba dni dyspozycyjnych w sezonie, w których ziarno może być zebrane bez większego ryzyka strat ziarna z tytułu opadu deszczu - LD = 11 (10÷12) dni.

Liczba godzin pracy kombajnu w ciągu dnia roboczego - L_G = 9 (8÷10) godzin.  

Zboże można zacząć kosić dopiero po obeschnięciu porannej rosy, czyli około godz. 9-10⁰⁰, a należy je zakończyć przed rosą wieczorną około 18-19⁰⁰. W rezultacie jest to około 9 (8-10) godzin pracy kombajnu w ciągu dnia roboczego.  

Łączna liczba godzin pracy kombajnu w sezonie agrotechnicznym (11 dni) wynosi więc:

LZ = LD × LG = 11 × 9 = ok. 100 godzin/sezon.

W czasie tych 100 godzin zboże powinno być zebrane, aby uniknąć nadzwyczajnych strat ziarna lub dodatkowych kosztów spowodowanych opadami deszczu (konieczność dosuszania ziarna, pogorszenia jakości na skutek porażenia grzybami, porastanie w kłosach itp.). Nie zebrane na czas ziarno traci na wartości, co nie gwarantuje opłacalności uprawy.

Z powyższych względów minimalna wydajność kombajnu powinna być na tyle wysoka, aby można było zdążyć ze zbiorem zbóż z areału A w sezonie agrotechnicznym liczącym 10-12 dni:

                                                               W₀₇  (ha/godz.),                                               

gdzie:  

W07  – wydajność eksploatacyjna kombajnu, ha/godz.,

A      – powierzchnia zasiewów zbóż i rzepaku, ha/sezon,

L_Z  – maksymalna liczba godzin pracy kombajnu w okresie agrotechnicznym, godz./sezon. Przy czym LZ określa także wykorzystanie kombajnu WR (godz./rok) w okresie LD okresu agrotechnicznego. Jeśli przyjmiemy wyższą wydajność kombajnu, wówczas skróci się czas zbioru zboża z powierzchni A, ale równocześnie kombajn będzie mniej wykorzystany.  

Wyznaczenie racjonalnego wykorzystania kombajnu o określonej wydajności eksploatacyjnej W₀₇ (ha/godz.).  

Wydajność godzinowa kombajnu wynosi 0,8-1,0 ha/godz. (średnio 0,9 ha/godz.), w zależności od plonu ziarna (6-7 t/ha). Tak więc minimalna powierzchnia wykorzystania kombajnu zbożowego, która zapewnia opłacalność zbioru zboża wyniesie:  

WR[HA] = A = LZ × W07   

= 100 godz. × 0,9 ha/godz. = 90 ha/rok,

gdzie:

W_R[HA] – powierzchnia wykorzystania kombajnu, ha/rok.

Oznacza to wykorzystanie kombajnu przez około 100 godz./rok. Aby przy powyższej intensywności użytkowania zapewnić pełne wykorzystanie zdolności przerobowej kombajn powinien być użytkowany przez okres:

T W_R              100

gdzie:

TH – potencjał eksploatacyjny, który dla kombajnów zbożowych wynosi 3000 godzin. Z drugiej strony, z uwagi na tempo postępu technicznego, za racjonalne uznaje się takie użytkowanie kombajnu, aby jego zdolność przerobowa została wykorzystana w możliwie krótkim okresie, np. 10-15 lat, dla którego roczne wykorzystanie maszyny powinno wynosić

200-300 godz./rok. W firmach usługowych przyjmuje się nawet szybsze tempo amortyzowania (8-10 lat), przy wykorzystaniu 300-375 godz./rok, a często nawet więcej.  

W świetle powyższej analizy możemy stwierdzić, że przy zakupie kombajnu do gospodarstwa należy tak dobrać wydajność tej maszyny, aby czas zbioru zbóż i rzepaku nie przekroczył 1012 dni. Jedyne straty z jakimi można się wówczas liczyć to straty ziarna spowodowane osypywaniem się dojrzałego ziarna przy zbytnim przedłużaniu żniw.  

Agrotechnicznym kryterium doboru kombajnu jest więc graniczny, nieprzekraczalny okres żniw, który powinien zamknąć się w 10-12 dniach. Podobne kryteria zostały przyjęte także dla pozostałych ważniejszych rodzajów prac polowych w uprawie innych roślin, chociaż w ich przypadku ewentualne konsekwencje przekroczenia terminu wykonania prac nie są aż tak znaczące jak dla kombajnów zbożowych.  

Sposób oceny racjonalności, czyli: Jakie zastosować podejście do oceny racjonalność zakupu kombajnów i innych maszyn w programie PROW 2014-2020?  

Zadaniem pracownika ARiMR jest ocena, na podstawie dostępnych danych (wniosek, normatywy, wskaźniki) i przeprowadzonej analizy (metoda oceny), czy maszyna, o której dofinansowanie występuje beneficjent programu, będzie racjonalnie użytkowana. Racjonalnie, oznacza z jednej strony intensywne wykorzystanie maszyny, które jest gwarantem jej użytkowania przy możliwie niskich kosztach eksploatacji. Z drugiej strony należy pamiętać, że eksploatacyjna racjonalność użytkowania maszyny, nie zawsze pokrywa się z racjonalnością procesu produkcyjnego, w którym ta maszyna ma zastosowanie. Dążąc do możliwie pełnego wykorzystania zdolności przerobowej maszyny, nie można zapomnieć, że istotnym czynnikiem wpływającym na zasadność zakupu maszyny o określonej wydajności i potencjale eksploatacyjnym są także wymagania (długość okresów agrotechnicznych) poszczególnych technologii produkcji roślinnej. O racjonalności zakupu i użytkowania maszyny przesądza więc bilans kosztów zastosowanej maszyny oraz jej wpływu na efekt produkcyjny.  

A. Dane do oceny

-         Typ maszyny i jej podstawowe parametry eksploatacyjne (moc, szerokość robocza, wydajność), np. kombajn zbożowy o wydajności W07 = 0,9 ha/godz. Wydajność kombajnu należy przyjąć w miarę możliwości odpowiednio do wielkości pola, plonu i rodzaju zbieranej kombajnem rośliny.  

-         Powierzchnia upraw zbóż i roślin technologicznie podobnych (np. rzepak) w gospodarstwie beneficjenta programu. Należy wziąć pod uwagę aktualną i docelową powierzchnię uprawy, a do obliczeń przyjąć wartość średnią lub maksymalną z podanych, z uwzględnieniem pewnej zmienności +/-10% areału uprawy w kolejnych latach (w stosunku do podanej we wniosku), co wynika z zasady stosowania płodozmianu i różnej wielkości pól w obrębie gospodarstwa.   

B. Tok postępowania

-    powierzchnia wykorzystania kombajnu w sezonie (roku) równa powierzchni zasiewów zbóż, rzepaku i roślin o podobnej technice zbioru:   

W_R[HA] = A = 80 ha/rok

-    wykorzystanie (ilość pracy) kombajnu w godz.:          

                                                               W_R                   = 89 godz./rok  

Dane do obliczeń:  

-    potencjał eksploatacyjny nowej maszyny, wyrażony w godzinach – TH (godz.) lub w hektarach pracy - T_HA (ha). Jest to parametr charakterystyczny dla danego rodzaju maszyn. Jego wartość jest także zależna od rozwiązań konstrukcyjnych, jakości wykonania, producenta, a więc marki. Potencjał eksploatacyjny kombajnów zbożowych wynosi około 3000 godz.  

-    zalecany (nie dłuższy niż) okres eksploatacji maszyny T od momentu zakupu aż do pełnego jej zużycia, tzn. wyczerpania potencjału (technicznego zasobu pracy) - około 20-25 lat.

Obliczenia:

                                                                                    T        20

W_R[HA]^N = W_R^NW₀₇ = 150  0,9 = 135 ha/rok.

Sprawdzenie warunku intensywności użytkowania:   

W_R  W_R^N,  

czyli porównanie potencjalnego wykorzystania kombajnu W_R = 89 godz./rok z wykorzystaniem normatywnym W_R^N = 150 godz./rok. Z powyższych przykładowych danych wynika, że wykorzystanie kombajnu w gospodarstwie W_R jest mniejsze od wykorzystania normatywnego W_R^N aż o 61 godz./rok, tj. o 41%.  

Wniosek – ocena

Z porównania potencjalnego wykorzystania W_R kombajnu z zalecanym dla tego rodzaju maszyn wykorzystaniem normatywnym W_R^N wynika, że kombajn nie będzie dostatecznie intensywnie wykorzystany (W_R jest mniejsze od W_R^N o 41%), w związku z czym należy negatywnie zaopiniować wniosek o dofinansowanie jego zakupu.  

W tym przypadku można zaproponować wnioskodawcy (rolnikowi) rozwiązanie alternatywne – zakup mniej wydajnego kombajnu.

Jeżeli wnioskodawca zdecydowałby się na zakup kombajnu o mniejszej wydajności, miałby wówczas, możliwość spełnienia warunku WR  WR^N.  W tym celu należy wyznaczyć tę wydajność według poniższego wzoru:

dla T = 20   lat   

W₀₇ = 8020/3000 = 0,53 ha/godz.;  W_R   = 150 godz./rok = 80 ha/rok

dla T = 25   lat   

W₀₇ = 8025/3000 = 0,67 ha/godz.;  W_R   = 120 godz./rok = 80 ha/rok

dla T = 30   lat   

W₀₇ = 8030/3000 = 0,80 ha/godz.;  W_R   = 100 godz./rok = 80 ha/rok

Z powyższych obliczeń wynika, że w zależności od przyjętego okresu eksploatacji T (20, 25 lub 30 lat) wydajność kombajnu powinna wynosić odpowiednio 0,53,  0,67 lub 0,80 ha/godz.  

Dokładne zaplanowanie liczby i mocy ciągników do gospodarstwa rolnego, o określonym areale użytków rolnych oraz kierunku i strukturze produkcji, wymaga szczegółowej analizy prowadzonych w gospodarstwie działalności produkcyjnych. Jest to metoda polegająca na opracowaniu szczegółowych kart technologicznych dla każdej z działalności, z uwzględnieniem wszystkich realizowanych czynności [PAWLAK 1997, 2011]. W karcie podaje się między innymi sposoby wykonania poszczególnych czynności, liczbę dni i godzin dyspozycyjnych zależną od wymagań poszczególnych roślin uprawnych, liczbę i rodzaj zastosowanych agregatów ciągnikowo-maszynowych, ich wydajność itp. Na podstawie tak szczegółowych danych określa się nakłady pracy osób, ciągników i maszyn w kolejnych dekadach. Z zestawienia nakładów pracy z każdej działalności ustala się zapotrzebowanie na łączną liczbę ciągników według kategorii mocy (lub klas siły uciągu) oraz liczbę poszczególnych rodzajów maszyn i narzędzi. W przypadku spiętrzenia prac, powodującego wystąpienie nadmiernego zapotrzebowania na ciągniki oraz siłę roboczą w krótkich przedziałach czasu, konieczna jest dodatkowa korekta projektu. Polega ona na zamianie wybranych maszyn na bardziej wydajne oraz na zastosowaniu ciągników o większej mocy lub w większej ich liczbie. Pozostaje także możliwość usługowego wykonania wybranych prac maszynowych bądź skorzystanie z pomocy sąsiedzkiej.  

Oprócz produkcji roślinnej, karty takie należy także sporządzić dla działalności związanej z obsługą produkcji zwierzęcej. Konieczne jest także uwzględnienie zaangażowania ciągników w pracach ogólnogospodarczych, obejmujących między innymi zaopatrzenie w środki produkcji i zbyt płodów rolnych oraz prace podwórzowe. Istotny wpływ na racjonalność doboru ciągników do gospodarstwa ma również wspomniany wyżej najem usług maszynowych oraz zakres usług świadczonych przez gospodarstwo własnymi środkami mechanizacji. Należy ponadto pamiętać o cyklicznej, corocznej zmienności zapotrzebowania gospodarstwa na pracę środków mechanizacji. Jest ono powodowane pewnym zróżnicowaniem struktury upraw w poszczególnych latach. To zróżnicowanie najczęściej wynika z zasady stosowania płodozmianu i związanej z nią rotacją upraw poszczególnych roślin pomiędzy polami o niejednakowej wielkości, względnie jest powodowane czynnikami koniunkturalnymi

W końcowym etapie planowania wyposażenia gospodarstwa w środki mechanizacji celowe jest także przyjęcie 5-10% ich nadwyżki, w tym również mocy i liczby ciągników, po to, aby zapewnić terminową realizację prac polowych w przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków atmosferycznych.

Zastosowanie powyższej, technologicznej metody doboru ciągników do gospodarstwa daje możliwość precyzyjnego określenia nie tylko potrzebnej ich liczby i mocy, ale także oszacowania przybliżonego ich wykorzystania w warunkach konkretnego gospodarstwa. Taki sposób doboru środków mechanizacji jest przydatny zwłaszcza przy urządzaniu nowych gospodarstw (od podstaw). Bywa on również stosowany przy planowaniu modernizacji gospodarstw, w tym związanej ze zmianą profilu lub skali produkcji.  

Pomimo swej dokładności, powyższa metoda nie wydaje się jednak właściwa do zastosowania przez pracowników ARiMR przy ocenie wniosków o dofinansowanie zakupu ciągników i maszyn w ramach poszczególnych poddziałań i operacji PROW 2014-2020. Jest ona zbyt pracochłonna, a dodatkowo wymaga dużego doświadczenia z zakresu organizacji gospodarstw i technologii produkcji rolniczej oraz dobrej znajomości miejscowych warunków.  

Z powyższych względów w ramach poszczególnych poddziałań i operacji PROW 2014-2020 do oceny racjonalności zakupu i użytkowania ciągników rolniczych proponuje się metodę wskaźnikową. Polega ona na porównaniu osiągniętego w ramach modernizacji gospodarstwa poziomu wyposażenia w ciągniki z określonymi, dla danej grupy obszarowej gospodarstw, wskaźnikami stanowiącymi kryterium tej oceny [PAWLAK 1997, 2011].

Przyjęte w niniejszym opracowaniu do porównań i oceny wskaźniki wyposażenia gospodarstw w ciągniki rolnicze opracowano na podstawie analizy danych Powszechnych Spisów Rolnych (PSR) z 2002 r. [GUS 2003a, b] oraz z 2010 r. [GUS 2011, 2012], z uwzględnieniem wyników badań IBMER/ITP^[1], a także analiz i ocen ekspertów [KRUCZKOWSKI 2005; MUZALEWSKI 2003, 2004, 2014; PAWLAK 2005, 2006, 2010, 2013a, b; SZEPTYCKI i in. 2005].  

Z analizy statystycznych danych PSR’2002 i PSR’2010 oraz badań IBMER/ITP wynika, że w polskim rolnictwie istnieje duże zróżnicowanie w wyposażeniu w ciągniki i to zarówno w przeliczeniu na 100 gospodarstw, jak i na 100 ha użytków rolnych. Ta zmienność ma wyraźny związek z terytorialnym rozkładem gospodarstw według ich średniego areału [PAWLAK 2010; MUZALEWSKI 2014]. Powyższe analizy wskazują, że liczba ciągników znajdujących się na wyposażeniu poszczególnych gospodarstw zależy przede wszystkim od areału posiadanych przez te gospodarstwa użytków rolnych. Również wyrażone w kilowatogodzinach (kWh) nakłady pracy ciągników (kWh/gospodarstwo) są dodatnio skorelowane z areałem gospodarstw [MUZALEWSKI 2004; MUZALEWSKI i in. 2007; WÓJCICKI, KUREK 2011a, b].

Poziom tych nakładów jest wypadkową liczby ciągników oraz ich mocy i stopnia zaangażowania w działalności rolniczej.  

Zaznacza się także bardzo tendencja wzrostu średniej mocy ciągników (kW/ciągnik) oraz ich łącznej mocy (kW/gospodarstwo) wraz ze zwiększeniem areału gospodarstw [MUZALEWSKI 2014]. Natomiast wyrażone w kW/ha nasycenie mocą ciągników wyraźnie maleje w miarę wzrostu powierzchni poszczególnych gospodarstw.   

Spośród wyżej wymienionych, do oceny racjonalności doboru ciągników do gospodarstw rolnych, proponuje się następujące rodzaje wskaźników:

-        nasycenie gospodarstwa mocą ciągników, kW/ha UR,  

-        łączna moc ciągników w gospodarstwie, kW/gospodarstwo,  

-        liczba ciągników, sztuk/gospodarstwo,

-        maksymalna moc pojedynczego ciągnika w gospodarstwie, kW/ciągnik.

Wartości wskaźników wyposażenia rolnictwa krajowego w ciągniki rolnicze w latach 2002 i 2010, w ramach grup obszarowych gospodarstw posiadających ten rodzaj środka energetycznego, prezentuje tabela I i II (załącznik 1), a gospodarstw objętych badaniami IBMER/ITP w latach 1992-2002 oraz w latach 2009-2010 – tabela V, VI i VII (załącznik 2).

Zmienność i rozrzut wartości tych wskaźników, według średniego areału gospodarstw w 314 powiatach ziemskich w 2010 r., przedstawiono na rysunkach: A, B, C, D i E (załącznik 2).  

Należy jednak podkreślić, że są to wielkości przeciętne, które nie odzwierciedlają rzeczywistego rozrzutu wartości tych wskaźników w poszczególnych grupach gospodarstw. Potwierdzają to między innymi badania IBMER/ITP, z których wynika, że w gospodarstwach o podobnym areale użytków rolnych występuje dość duże zróżnicowanie zarówno liczby posiadanych ciągników, jak również ich mocy. Jest to spowodowane między innymi różną siłą ekonomiczną poszczególnych gospodarstw, poziomem ich rozwoju, w tym poziomem mechanizacji prac rolnych, preferowaną formą mechanizacji (np. najem lub świadczenie usług maszynowych), kierunkiem i intensywnością produkcji itp.

Pomimo tych zastrzeżeń, zaproponowana wyżej grupa wskaźników wydaje się najbardziej użyteczna, a zarazem prosta w zastosowaniu do oceny racjonalności projektów obejmujących zakup ciągników. Przyjęcie tego rodzaju wskaźników do oceny wyposażenia gospodarstw w ciągniki powinno umożliwić pracownikom ARiRM identyfikację tych przypadków, które znacząco odstają od przeciętnych w danej grupie obszarowej gospodarstw, czy też w danym regionie.

Dokonując doboru ciągników do gospodarstwa i oceniając ten dobór, należy mieć także na uwadze możliwości jego dalszego rozwoju. Dla większości producentów rolnych zakup ciągnika to inwestycja, którą trudno będzie powtórzyć za kilka lat, z uwagi na kwotę angażowanych w to przedsięwzięcie środków finansowych. Jest to więc inwestycja perspektywiczna, która musi uwzględniać dalszy rozwój gospodarstwa. Przewidywana modernizacja gospodarstwa, obejmująca na przykład: powiększenie obszaru gospodarstwa, względnie zmianę profilu produkcji lub zwiększenie jej intensywności, nie będzie najczęściej możliwa bez posiadania odpowiednio licznego i wydajnego parku ciągnikowego. Z powyższych względów proponuje się, aby przy ocenie doboru ciągników w poszczególnych poddziałaniach i operacjach PROW 2014-2020 uwzględnić około 10-20% nadwyżkę mocy ciągników w stosunku do aktualnych potrzeb gospodarstwa.  

Na podstawie przeprowadzonej analizy i wyników badań proponujemy, aby do podstawowej oceny wniosków o dofinansowanie zakupu ciągników zamieszczony w tabeli 2 zestaw wskaźników racjonalnego wyposażenia gospodarstw w ciągniki rolnicze. Wartości tych wskaźników powinny stanowić punkt odniesienia do oceny racjonalności zakupu ciągników w projektach realizowanych w określonym regionie kraju.  Uwaga:  

W ocenie wyposażenia i doboru ciągników do gospodarstw o powierzchni do 100 ha, w tym w ocenie wartości wskaźników nasycenia gospodarstwa mocą ciągników, nie należy uwzględniać pojazdów w wieku 20 i więcej lat (z uwagi na stopień ich zużycia). W przypadku gospodarstw bardzo dużych, do 250 ha, powyższą granicę proponujemy obniżyć do 15 lat, a w przypadku gospodarstw największych, powyżej 250 ha - do 12 lat.  

Tabela 2.  Wskaźniki wyposażenia gospodarstw w ciągniki w zależności od areału użytków rolnych (UR)

         

       

                                                                                               

Ocenę racjonalności zakupu i użytkowania maszyny dokonuje się przez porównanie potencjalnego wykorzystania maszyny w gospodarstwie W_R z ustaloną dla danego rodzaju i typu maszyny wartością wskaźnika stanowiącego kryterium oceny – kryterium podstawowe lub dodatkowe.  

Potencjalne wykorzystanie maszyny - W_R

Potencjalne wykorzystanie maszyny W_R (ha/rok) szacuje się na podstawie struktury i powierzchni poszczególnych upraw w gospodarstwie, z uwzględnieniem krotności wykonywania zabiegów agrotechnicznych.  Podstawowe kryterium oceny

Dla wymienionych w punktach 1.2 – 1.24 maszyn i narzędzi stosowanych w produkcji roślinnej podstawową wartością kryterialną jest minimalne wykorzystanie w roku W_R^N, wyrażone w hektarach wykonanej w ciągu roku pracy. To wykorzystanie zostało określone dla poszczególnych rodzajów i typów maszyn według poniższej formuły:

gdzie:

TH  – potencjał eksploatacyjny maszyny wyrażany najczęściej liczbą godzin pracy, rzadziej liczbą hektarów wykonanej pracy, godz. lub ha,

W07  – wydajność eksploatacyjna, ha/godz., T         – zalecany okres eksploatacji, lata, k   – współczynnik korekcyjny.  

Potencjał eksploatacyjny - TH , THA

Potencjał eksploatacyjny maszyny to miara jej zdolności do wykonania określonej ilości pracy (godz., ha, t, szt. itp.) w typowych warunkach oraz przy prawidłowej obsłudze i przeprowadzaniu bieżących napraw. Jest to całkowity zasób pracy, jaki ma fabrycznie nowa maszyna do momentu jej pełnego eksploatacyjnego zużycia (kasacji). Jest to parametr charakterystyczny dla danego rodzaju maszyn, ale jego wartość jest także zależna od jakości wykonania, a więc marki producenta. Potencjał eksploatacyjny maszyny nazywany jest w różnych publikacjach: zdolnością przerobową, potencjałem użytkowym, technicznym zasobem pracy, resursem lub normatywnym wykorzystaniem w okresie trwania. Normatywne potencjały eksploatacyjny poszczególnych rodzajów i typów maszyn oraz urządzeń rolniczych są publikowane w specjalistycznych wydawnictwach krajowych i zagranicznych.

Dla wybranych maszyn ich potencjał pracy został podany w jednostkach powierzchni wykonanej pracy – T_HA (ha). W tym przypadku wykorzystanie minimalne tych maszyn W_R^N zależy tylko od założonego okresu eksploatacji maszyny T oraz od przyjętej wartości współczynnika korekcyjnego k. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że wartość THA została określona dla przeciętnych warunków pracy. W przypadku maszyn i narzędzi stosowanych do uprawy gleb ciężkich lub zakamienionych wartość potencjału pracy THA będzie mniejsza od wartości przeciętnej o około 25%, z uwagi na szybsze tempo zużywania się elementów roboczych.  

Wydajność eksploatacyjna - W07

Wydajność eksploatacyjna określa ilość wykonanej pracy w czasie obejmującym: pracę efektywną, nawroty i przejazdy jałowe na polu, obsługę codzienną i przygotowanie maszyny do pracy, regulacje maszyny, usuwanie usterek technologicznych i technicznych na polu, przejazdy transportowe z gospodarstwa na pole i z pola na pole oraz czas niezbędnych przerw pracy operatora maszyny. W rezultacie wydajność eksploatacyjna większości rodzajów maszyn rolniczych wynosi 60-70% wydajności efektywnej i jest zależna m.in. od właściwej organizacji pracy maszyny oraz od rozmiarów pól i ich odległości od gospodarstwa.  

Zalecany okres eksploatacji - T

Do obliczeń minimalnego wykorzystania większości rodzajów maszyn przyjęto okres eksploatacji wynoszący od 20 do 25 lat. W nielicznych przypadkach, dotyczących wybranych rodzajów i typów maszyn, okres ten ograniczono do 15 lat. Z reguły dłuższe okresy trwania, w podanym zakresie zmienności, przewidziano dla maszyn o mniejszej wydajności, mających zastosowanie w niezbyt dużych gospodarstwach rolnych. Należy zauważyć, że w warunkach rozdrobnionego rolnictwa polskiego większość środków mechanizacji jest użytkowana nawet powyżej 30 lat.  

Współczynnik korekcyjny - k

Uwzględnienie w obliczeniach współczynnika korekcyjnego powoduje adekwatne do jego wartości (0,5 ÷ 0,75) obniżenie progu minimalnego wykorzystania maszyny W_R^N w stosunku do wymagań normatywnych. Wprowadzenie tego współczynnika ma na celu zwiększenie dostępności maszyn dla szerszej grupy potencjalnych beneficjentów programu PROW 20142020, aniżeli tylko dla użytkowników gospodarstw o bardzo dużej skali produkcji. Najniższe wartości tego współczynnika przyjęto dla modeli maszyn o wydajności najmniejszej w danej grupie, co w wielu przypadkach stwarza możliwość uznania za zasadny zakup tych maszyn nawet przez stosunkowo niewielkie gospodarstwa rolne.  

Dodatkowe kryterium oceny

W celu uproszczenia procesu oceny zasadności zakupu maszyn, w tym oceny stopnia jej wykorzystania, zaproponowano także kryterium dodatkowe (uzupełniające). Miarą tego kryterium jest odpowiadający wartości kryterium podstawowego np. areał gruntów ornych, względnie areał uprawy odpowiednich do rodzaju maszyny roślin lub powierzchnia łąk itp. Należy zauważyć, że w celu oszacowania wartości kryterium dodatkowego przyjęto określone założenia dotyczące np. zakresu zastosowania poszczególnych rodzajów maszyn, względnie krotności wykonywanych nimi zabiegów agrotechnicznych. Z powyższych względów wartość tego kryterium należy traktować jako „orientacyjną”, wskazującą tylko z pewnym przybliżeniem na powierzchniowe (w ha) wykorzystanie maszyny w gospodarstwach.  

Tolerancja oceny

Zgodnie z wcześniejszymi uwagami oraz wyjaśnieniami zawartymi w załączniku 6 w ocenie doboru maszyn do gospodarstw rolnych należy uwzględnić 20% tolerancję oceny. W związku z tym podstawą pozytywnej oceny racjonalności wyposażenia gospodarstwa w określony rodzaj sprzętu rolniczego powinno być spełnienie warunku:

Uwagi dodatkowe:  

W ocenie wyposażenia gospodarstwa w środki mechanizacji nie należy uwzględniać maszyn   i urządzeń starszych niż 20 lat.

           

           

               Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od specyficznych uwarunkowań gospodarstwa.

         

Inwestycje realizowane w ramach PROW 2014 – 2020 obejmują między innymi zakup środków mechanizacji produkcji rolniczej. Uzyskany w ramach poszczególnych poddziałań i operacji zwrot części kosztów tych zakupów ułatwi producentom rolnym dostęp do najnowszych osiągnięć z zakresu techniki rolniczej i umożliwi wprowadzanie nowoczesnych technologii.  

Celem podejmowanych przedsięwzięć inwestycyjnych, w tym dotyczących modernizacji parku ciągnikowo-maszynowego jest poprawa opłacalności działalności rolniczej oraz zwiększenie dochodowości poszczególnych gospodarstw, a w szerszej skali - wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Powyższe cele będą mogły być zrealizowane pod warunkiem, że dobór maszyn do gospodarstw będzie dokonywany w sposób przemyślany, racjonalny, z uwzględnieniem zarówno wymagań procesu technologicznego, jak również kryterium kosztowo-eksploatacyjnego. W tym ostatnim przypadku należy mieć na uwadze przede wszystkim kryterium dostosowania wyposażenia gospodarstw w techniczne środki pracy do skali produkcji.  

Opracowanie zawiera zarówno wytyczne i zasady racjonalnego doboru ciągników, maszyn, narzędzi oraz urządzeń do gospodarstw rolnych, jak również kryteria i wskaźniki oceny tego doboru. Jest ono kierowane do rolników przygotowujących wnioski o dofinansowanie projektów inwestycyjnych realizowanych w ramach poszczególnych poddziałań i typów operacji obejmujących zakup sprzętu rolniczego oraz do pracowników ARiMR weryfikujących te wnioski pod kątem dostosowania planowanych inwestycji maszynowych do profilu i skali produkcji. Opracowanie stanowić może materiał pomocniczy zwłaszcza przy ocenie wniosków budzących kontrowersje co do zasadności planowanych zakupów środków mechanizacji w warunkach konkretnego gospodarstwa rolnego.

Zawarte w pracy wskaźniki i parametry doboru środków mechanizacji do gospodarstw rolnych oraz kryteria oceny tego doboru zostały ustalone dla przeciętnych warunków gospodarowania i dla typowego przebiegu poszczególnych procesów produkcyjnych. Zgodnie z założeniem, wartości tych wskaźników i kryteriów należy traktować z pewnym marginesem tolerancji, w przekonaniu autora maksymalnie 20%, w zależności od tolerancji wykazanych dla poszczególnych rodzajów maszyn. Tam, gdzie to było możliwe, wartości wskaźników zostały podane dla przypadków szczególnych, względnie wskazano na czynniki wpływające na racjonalność doboru i użytkowania maszyn.  

Uważamy, że kompetentna i umiejętna ocena wniosków w zakresie racjonalności doboru sprzętu rolniczego do gospodarstw nie może ograniczać się do automatycznego stosowania zawartych w tej publikacji wskaźników. Powinna ona natomiast polegać na przyjęciu tych wskaźników jako wielkości orientacyjnych, stanowiących punkt wyjścia do właściwej oceny zasadności zakupu maszyn. W trakcie tej oceny zawsze trzeba dodatkowo zwrócić uwagę na uwarunkowania lokalne i specyfikę poszczególnych gospodarstw.  

Z opracowania skorzystać mogą nie tylko rolnicy starający się o dofinansowanie projektów modernizacyjnych w ramach działań inwestycyjnych PROW 2014-2020, ale także pozostali producenci rolni planujący inwestycje mechanizacyjne. Podane w opracowaniu praktyczne wytyczne i wskaźniki doboru stanowią uniwersalne narzędzie do racjonalnego, ekonomicznie uzasadnionego wyposażania gospodarstw rolnych w ciągniki, maszyny, narzędzia i urządzenia rolnicze.