Zasady doboru maszyn rolniczych w ramach PROW na lata 2014-2020 - Jaki ciągnik

Przejdź do treści

Zasady doboru maszyn rolniczych w ramach PROW na lata 2014-2020

Artykuły > Maszyny rolnicze
Instytut Technologiczno – Przyrodniczy Oddział w Warszawie
 
 
 
 
 
 
 
 
Aleksander Muzalewski
 
 
 
 
Zasady doboru maszyn rolniczych w ramach PROW na lata 2014-2020
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Warszawa 2015
 
                        
 
 
Dyrektor Instytutu dr hab. inż. Piotr Pasyniuk
 
 
Autor p. 7.1 i 7.2 w rozdziale IV mgr inż. Tadeusz Domasiewicz
Spis treści
 
1.  Racjonalna mechanizacja gospodarstw rolnych
2.  Czynniki doboru maszyn
3.  Czynniki wpływające na wydajność prac maszynowych
4.  Podział maszyn ze względu na zastosowanie w gospodarstwie
 
1.  Założenia oceny
2.  Algorytmy oceny
3.  Dobór maszyn a terminowość zabiegów agrotechnicznych
3.1.  Terminowość zabiegów agrotechnicznych
3.2.  Kryterium agrotechniczne
3.3.  Zasady doboru kombajnów zbożowych – kryterium agrotechniczne

1. Ciągniki rolnicze
1.1.  Technologiczna metoda doboru ciągników do gospodarstwa rolnego
1.2.  Wskaźnikowa metoda doboru ciągników do gospodarstwa rolnego
1.3.  Kryteria oceny doboru ciągników rolniczych
1.3.1.  Wskaźniki doboru ciągników rolniczych
1.3.2.  Tolerancja oceny
1.3.3.  Przykłady szacowania wartości wskaźników
1.3.4.  Uwagi dodatkowe
1.4.  Ciągniki sadownicze
1.5.  Ciągniki na terenach górzystych
2. Przyczepy rolnicze
2.1.  Użytkowanie przyczep w gospodarstwach rolnych
2.2.  Zasady doboru przyczep rolniczych
2.3. Kryteria oceny doboru przyczep rolniczych
3. Ładowacze i ładowarki rolnicze
3.1.  Ładowacze ciągnikowe
3.2.  Ładowarki samobieżne
4. Podnośniki widłowe
4.1. Podnośniki widłowe ciągnikowe
4.2. Wózki widłowe podnośnikowe
   
1. Maszyny, narzędzia i urządzenia stosowane w uprawach polowych
1.1. Uwagi do metody oceny racjonalności zakupu maszyn
1.2.  Pługi
1.3.  Brony talerzowe
1.4. Agregaty podorywkowe
1.5. Aktywne maszyny uprawowe  
1.6. Agregaty do uprawy przedsiewnej
1.7. Rozsiewacze nawozów mineralnych
1.8. Rozrzutniki obornika
1.9. Wozy asenizacyjne
1.10. Aplikatory gnojowicy
1.11.  Siewniki zbożowe
1.12.  Agregaty uprawowo-siewne
1.13.  Siewniki punktowe
1.14. Opryskiwacze polowe
1.15.  Kosiarki rotacyjne
1.16.  Przetrząsarki i zgrabiarki karuzelowe
1.17.  Prasy zbierające
1.18.  Platformy do bel siana i słomy
1.19.  Przyczepy zbierające (zbieracze) do siana i słomy
1.20.  Przyczepy zbierające silosowe
1.21.  Kombajny do zbioru zbóż
1.22.  Sieczkarnie polowe
1.23.  Maszyny do zbioru ziemniaków
1.24.  Maszyny do zbioru buraków cukrowych
2. Suszarnie ziarna
3. System GPS - rolnictwo precyzyjne
4.  Maszyny i urządzenia do uprawy i zbioru roślin energetycznych
5.  Maszyny stosowane w warzywnictwie
6.  Maszyny i urządzenia stosowane w sadownictwie
6.1.  Maszyny do zbioru i obróbki owoców
6.2.  Zasady doboru opryskiwaczy sadowniczych
6.3. Platformy sadownicze
7. Maszyny i urządzenia stosowane w produkcji zwierzęcej
7.1.  Ocena racjonalności doboru urządzeń udojowych
7.2.  Ocena racjonalności doboru schładzarek mleka
7.3.  Maszyny i urządzenia do przygotowania i zadawania pasz
7.4.  Wozy paszowe
7.5.  Stacje paszowe
 

Wprowadzenie  
 
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 (PROW 2014-2020) stwarza kolejną szansę na rozwój i unowocześnienie gospodarstw rolnych przez dofinansowanie projektów obejmujących między innymi modernizację parku ciągnikowo-maszynowego. W zależności od rodzaju poddziałań i operacji, realizowane w ramach tego programu projekty inwestycyjne powinny przyczynić się do poprawy ogólnych wyników gospodarstw rolnych, tj. poprawy konkurencyjności i zwiększenia ich rentowności, w tym między innymi poprzez podjęcie nowych kierunków lub zmianę organizacji produkcji, wprowadzenie nowych technologii, w tym służących ochronie środowiska lub zapobieganiu zmianie klimatu. Realizacja powyższych celów zwykle wiąże się z koniecznością modernizacji posiadanych zasobów, w tym np. poprzez zakup nowoczesnych maszyn, ciągników i urządzeń rolniczych.  
 
Składane przez rolników do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) wnioski o dofinansowanie inwestycji w ramach poddziałań i operacji obejmujących zakup sprzętu rolniczego podlegają weryfikacji, między innymi pod względem zakresu rzeczowego i kryterium ekonomicznego. W pierwszym przypadku weryfikowana jest przydatność maszyny do wymagań stosowanych w gospodarstwie technologii produkcji rolniczej. W przypadku kryterium ekonomicznego sprawdzane jest dostosowanie wydajności maszyny lub mocy ciągnika do skali i intensywności prowadzonej działalności produkcyjnej. Spełnienie obu tych wymagań może świadczyć o racjonalności doboru sprzętu rolniczego do gospodarstwa i jest jedną z przesłanek pozytywnej oceny projektu.  
 
Wprowadzenie do gospodarstwa nowej maszyny, ciągnika bądź urządzenia powinno przyczynić się między innymi do poprawy: organizacji produkcji, w tym związanej ze zmianą jej profilu, terminowości realizacji zabiegów polowych, jakości wykonania prac maszynowych, jak również do polepszenia warunków i bezpieczeństwa pracy rolników, a także do zmniejszenia niekorzystnego oddziaływania techniki rolniczej na środowisko i klimat. Suma powyższych wymiernych i bezpośrednio niewymiernych efektów nowoczesnej mechanizacji powinna przeważać nad kosztami jej stosowania. Możemy wtedy stwierdzić, że zakup maszyny jest racjonalny. Tę racjonalność należy pojmować jako efektywne użytkowanie technicznych środków pracy generujące określone korzyści dla gospodarstwa.  
 
Powyższe założenia były podstawą opracowania zasad doboru maszyn i ciągników do gospodarstw rolnych. W niniejszej publikacji przedstawiono wytyczne dotyczące wyposażania gospodarstw w sprzęt rolniczy, w tym algorytmy i kryteria oceny racjonalności doboru oraz wykorzystania wybranych maszyn i urządzeń rolniczych przede wszystkim pod kątem inwestycji realizowanych w poddziałaniach:
 
a)    Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych, w tym w operacjach typu:  
 
-   Modernizacja gospodarstw rolnych,  
-   Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach Natura 2000,
-   Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN,  
 
b)   Wsparcie inwestycji w odtwarzanie gruntów rolnych i przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku klęsk żywiołowych, niekorzystnych zjawisk klimatycznych i katastrof, operacja typu:
 
- Inwestycje odtwarzające potencjał produkcji rolnej.
 
Opracowane wytyczne i wskaźniki doboru maszyn mogą być także użyteczne na etapie przygotowywania i oceny wniosków w ramach poddziałania:
 
c)    Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz rozwoju małych gospodarstw, operacja typu:  
 
- Restrukturyzacja małych gospodarstw,
 
d)   Pomoc w rozpoczęciu działalności gospodarczej na rzecz młodych rolników, operacja typu:
 
-        Premie dla młodych rolników.
 
Publikacja zawiera wskaźniki eksploatacyjne i/lub wskaźniki racjonalnego wykorzystania, względnie wskaźniki doboru sprzętu do gospodarstw w zależności od skali produkcji, w tym od areału poszczególnych upraw, obsady zwierząt lub wielkości produkcji rolniczej. Powyższe wskaźniki opracowano dla ciągników i innych środków transportowych oraz dla maszyn, narzędzi i urządzeń stosowanych w typowych pracach polowych, w produkcji roślin „energetycznych”, w warzywnictwie i sadownictwie, a także w produkcji zwierzęcej, w tym urządzeń i maszyn stosowanych do doju i schładzania mleka oraz wybranych maszyn i urządzeń do przygotowania i zadawania pasz.
 
Zaproponowane wartości wskaźników doboru poszczególnych rodzajów oraz typów sprzętu rolniczego ustalono na podstawie specjalistycznej literatury krajowej i zagranicznej, wyników badań własnych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego (ITP) (poprzednia nazwa: Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IBMER)), a także na podstawie doświadczeń ekspertów z innych placówek naukowych oraz producentów, przedstawicieli handlowych i użytkowników sprzętu rolniczego. Przy określaniu wartości wskaźników racjonalnego doboru maszyn do gospodarstw rolnych uwzględniono zarówno możliwość zapewnienia dostępu w miarę szerokiej grupy rolników do zmechanizowanych, nowoczesnych technologii produkcji rolniczej, jak również wzięto pod uwagę brak praktycznej możliwości intensywnego użytkowania większości rodzajów środków mechanizacji w warunkach znacznego rozdrobnienia polskiego rolnictwa.
 
Niniejsza publikacja została opracowana na podstawie materiału zawartego w: ekspertyzie wykonanej w IBMER [MUZALEWSKI i in. 2007a], publikacji pt. Zasady doboru maszyn rolniczych [MUZALEWSKI 2008] oraz jej aktualizacji [MUZALEWSKI 2014]. Powyższe  opracowania są dostępne między innymi na stronach internetowych ARiMR. W przygotowaniu wytycznych i wskaźników doboru maszyn wykorzystano także:
 
-        merytoryczne sugestie i pytania kierowane do ITP/IBMER przez rolników, pracowników ARiMR, a także grono pozostałych zainteresowanych,  
-        wyniki analiz danych z Powszechnych Spisów Rolnych z 2002 i 2010 roku,
-        doświadczenia z realizacji działań inwestycyjnych w ramach PROW 2007–2013,
-        a także aktualne wyniki badań oraz analizy autorów (ekspertów) z innych ośrodków badawczych z kraju i z zagranicy.   
 
Opracowanie adresowane jest do potencjalnych beneficjentów poddziałań inwestycyjnych w ramach PROW 2014-2020 obejmujących zakup sprzętu rolniczego oraz do pracowników ARiMR oceniających wnioski o przyznanie pomocy w tych poddziałaniach. Mamy nadzieję, że zawarte w publikacji praktyczne wskaźniki, parametry i zalecenia będą przydatne na etapie przygotowywania wniosków o przyznanie pomocy do planowanych inwestycji oraz przy ocenie prawidłowości doboru maszyn do gospodarstw. Opracowanie może być także przydatne w praktyce rolniczej, jako narzędzie ułatwiające wprowadzanie racjonalnego postępu technicznego w polskim rolnictwie.  
 
UWAGA: Dla wybranych, wysokowydajnych rodzajów środków mechanizacji produkcji rolniczej opracowano wskaźniki ich doboru do gospodarstw lub odpowiednich upraw o powierzchni powyżej 300 ha. Realizacja tego rodzaju inwestycji w ramach operacji typu np. Modernizacja gospodarstw rolnych lub Premie dla młodych rolników, w których maksymalna powierzchnia gospodarstwa nie może przekraczać właśnie 300 ha, będzie możliwa jedynie przez osoby wspólnie wnioskujące o przyznanie pomocy. W tym przypadku, jedną z przesłanek pozytywnej oceny wniosku będzie zapewnienie przez grupę wspólnie wnioskujących rolników racjonalnego wykorzystania maszyn, zgodnego z odpowiednimi dla tych wysokowydajnych maszyn kryteriami doboru.

I Zasady racjonalnej mechanizacji gospodarstw rolnych
 

1. Racjonalna mechanizacja gospodarstw rolnych
 
Racjonalnie dobrany i użytkowany park ciągnikowo-maszynowy powinien usprawnić realizację zabiegów produkcyjnych zgodnie z wymaganiami agrotechnicznymi (okresy agrotechniczne i jakość wykonania zabiegów), natomiast koszty jego posiadania nie mogą obciążać gospodarstwa ponad możliwości bieżącego odtwarzania sprzętu. Powyższe stwierdzenie zawiera kilka istotnych elementów, na które należy zwrócić uwagę przy wyposażaniu gospodarstw w środki mechanizacji.  
 
Okresy agrotechniczne. W produkcji roślinnej charakteryzującej się naturalnym procesem wegetacji, w tym kolejnymi fazami rozwoju roślin, niezmiernie ważne jest dostosowanie terminu i czasu wykonania poszczególnych prac maszynowych do wymagań roślin. Każdą z uprawianych roślin cechuje optymalny termin wykonania kolejnych zabiegów, którego przekroczenie powoduje obniżkę plonu lub jakości, a także może być powodem innych strat lub nadzwyczajnych kosztów (np. konieczność dosuszania wilgotnego ziarna). Dotyczy to głównie zbiorów i siewów, ale też innych zabiegów agrotechnicznych.  
 
Jakość wykonania zabiegów. Dla plonowania roślin i zapewnienia odpowiedniej jakości zebranych płodów rolnych konieczne jest wykonanie wszystkich prac z jak najwyższą starannością, poczynając od uprawy gleby przed siewem, poprzez siew, nawożenie, pielęgnację i zbiór, a kończąc na transporcie i odpowiednim przechowywaniu płodów rolnych.  
 
Koszty wykonania prac maszynowych są pochodną ilości i wartości znajdującego się na wyposażeniu gospodarstwa sprzętu rolniczego oraz bieżących kosztów jego użytkowania. W przeliczeniu na jednostkę pracy (godz., ha, t, szt.) tzw. koszty utrzymania maszyn, tj. koszty ich posiadania, są tym mniejsze, im bardziej jest wykorzystany potencjał eksploatacyjny poszczególnych maszyn, a więc im bardziej intensywnie są one w ciągu roku użytkowane. Realizacja tego celu zależy między innymi od właściwego doboru maszyn, dostosowanego do skali produkcji.  
 
Możliwość odtwarzania posiadanego przez gospodarstwo parku ciągnikowo-maszynowego zależy od relacji pomiędzy wartością produkcji a ponoszonymi na tę działalność nakładami. Wypracowany w gospodarstwie dochód powinien z jednej strony zapewnić byt rodzinie, a z drugiej powinien umożliwić inwestowanie w nowy sprzęt rolniczy i inne środki trwałe, zarówno w celu odtwarzania zużytych zasobów, jak i rozwoju gospodarstwa. Ograniczone możliwości inwestycyjne oraz konieczność obniżania kosztów produkcji wskazują na potrzebę zachowania umiaru przy planowaniu wyposażania gospodarstwa w zbyt liczny i wydajny, ale kosztowny sprzęt rolniczy.  
 
Z powyższego wynika, że przy doborze maszyn do gospodarstwa należy przede wszystkim pamiętać o zasadzie dostosowania inwestycji do skali produkcji – maszyny i ciągniki powinny z jednej strony umożliwić wykonanie prac polowych w optymalnych terminach agrotechnicznych, w możliwie krótkim okresie czasu, a z drugiej strony liczba i wydajność posiadanych zestawów ciągnikowo-maszynowych nie może być zbyt duża, z uwagi na ryzyko przeinwestowania gospodarstwa ponad jego możliwości akumulacji i odtwarzania posiadanych zasobów. Wyrazem tego przeinwestowania jest także brak możliwości racjonalnego wykorzystania maszyny, co przekłada się na wzrost kosztów mechanizacji i spadek opłacalności produkcji.  
 
Powyższe uwagi wskazują na to, że inwestować w maszyny należy tak dużo, jak to jest niezbędne z uwagi na wymagania agrotechniki roślin i organizacji produkcji, a równocześnie tak mało, aby koszty związane z utrzymaniem posiadanego sprzętu rolniczego, w tym wynikające ze spłaty kredytów i odsetek, nie obciążały nadmiernie gospodarstwa i nie podważały ekonomicznej sensowności prowadzonej działalności. Konieczny jest zatem kompromis pomiędzy potrzebą spełnienia wymagań agrotechnicznych poszczególnych zabiegów produkcyjnych a wydajnością i kosztami eksploatacji zastosowanych maszyn. Pochopne inwestowanie w sprzęt rolniczy może doprowadzić do nadmiernego zadłużenia gospodarstwa, a w konsekwencji do utraty płynności finansowej i zdolności finansowania bieżących wydatków produkcyjnych. Zakup maszyn jest wtedy uzasadniony, gdy maszyna ma zapewniony odpowiedni front pracy (skala produkcji i świadczonych usług) w działalności przynoszącej dochód, czyli jest niezbędna dla efektywnej realizacji produkcji.  
 
2. Czynniki doboru maszyn
 
Jak wykazują liczne badania, wyposażenie gospodarstw w sprzęt rolniczy, w tym liczba, rodzaje, wartość i wydajności maszyn oraz liczba i moc stosowanych ciągników są bardzo zróżnicowane pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami, nawet o podobnym profilu produkcji. Czynnikiem najbardziej różnicującym gospodarstwa pod względem wyposażenia w środki mechanizacji jest niewątpliwie wielkość (areał) gospodarstwa. Jest on głównym wyróżnikiem skali produkcji. Obserwowane w ramach poszczególnych grup obszarowych gospodarstw zróżnicowanie wyposażenia technicznego jest natomiast pochodną struktury produkcji, w tym udziałem upraw pracochłonnych (np. okopowe), a także jej specjalizacji.  Różnice w poziomie wyposażenia w ciągniki i maszyny rolnicze to także, a może przede wszystkim, rezultat dysproporcji w rozwoju i w sile ekonomicznej poszczególnych jednostek. Gospodarstwa o utrwalonej pozycji na rynku, dochodowe, które stosunkowo wcześnie osiągnęły etap zaawansowanej mechanizacji, wyróżniają się dzisiaj bogatym zestawem sprzętu rolniczego, zwłaszcza w odniesieniu do producentów rolnych z regionów o rozdrobnionej strukturze agrarnej. Ta pierwsza grupa, zdecydowanie większych i rozwiniętych gospodarstw, zgłasza dzisiaj popyt na wydajne maszyny nowej generacji, podczas gdy mniejsze i słabsze ekonomicznie gospodarstwa znajdują się na etapie wyposażania w sprzęt podstawowy.
 
Gospodarstwo o niewielkiej skali produkcji zwykle nie jest w stanie wypracować dochodów umożliwiających sfinansowanie bogatego zestawu maszyn. Mała skala produkcji ogranicza także możliwości racjonalnego wykorzystania maszyn, czego wyrazem są nadmiernie wysokie koszty ich eksploatacji oraz niska opłacalność prowadzonej działalności. Z powyższych względów mniejsze gospodarstwa, a takie dominują w polskim rolnictwie, wybierają prostsze, mniej wydajne, ale stosunkowo tanie maszyny. Jeśli już decydują się na zakup maszyn specjalistycznych, to jest to najczęściej sprzęt używany, a więc tańszy. Na „luksus” dysponowania pełnym i wydajnym zestawem maszyn mogą sobie pozwolić jedynie bardzo duże, kilkusethektarowe jednostki, chociaż i one w wielu przypadkach wybierają tańszą usługę zamiast inwestować w drogą specjalistyczną maszynę, która nie ma zapewnionego dostatecznego frontu pracy w gospodarstwie.
 
Innym czynnikiem, który oddziałuje na poziom umaszynowienia gospodarstw jest forma mechanizacji prac polowych (indywidualna, usługowa lub zespołowa). Gospodarstwo korzystające z usług mechanizacyjnych nie musi posiadać kompletnego zestawu maszyn. Rolnicy dążą jednak do samowystarczalności pod względem wyposażenia w sprzęt rolniczy i korzystają z usług najczęściej tylko przy zbiorze plonów. Argumentem uzasadniającym posiadanie własnych maszyn może być np. niedostępność usług, względnie ich wysoki koszt lub zawodność. Swoboda dysponowania własną maszyną jest gwarancją szybkiego jej zastosowania, w odpowiednim momencie, co jest istotne w niesprzyjających warunkach pogodowych oraz w krótkich okresach agrotechnicznych.  
 
Szczególne, specyficzne potrzeby gospodarstw, ze względu na liczbę i wydajność maszyn oraz moc ciągników determinowane są indywidualnymi warunkami gospodarowania. Są one charakteryzowane między innymi przez:  
 
-         Czynniki przyrodnicze, w tym: typ gleb – głównie ze względu na ich zwięzłość wpływającą na opór stawiany narzędziom uprawowym i wymaganą klasę uciągu współpracujących z tymi narzędziami ciągników oraz warunki klimatyczne, a zwłaszcza poziom i częstotliwość opadów deszczu w okresach prac polowych.
 
-         Czynniki topograficzne: ukształtowanie (rzeźba) terenu, liczba działek wchodzących w skład gospodarstwa oraz ich odległość od siedliska (rozłóg), stan dróg dojazdowych, wielkość i kształt pól, przeszkody terenowe.
 
-         Czynniki ekonomiczne: stan dotychczasowego wyposażenia gospodarstwa w środki mechanizacji oraz możliwość realizacji inwestycji maszynowych, opłacalność wprowadzania postępu technicznego zależna między innymi od relacji kosztu mechanizacji do zasobów i kosztu robocizny, spodziewane wymierne i niewymierne efekty modernizacji.
 
Ogół tych czynników, a można by wymienić jeszcze inne, wpływa na racjonalność doboru środków mechanizacji do poszczególnych gospodarstw rolnych, w tym na wydajność agregatów ciągnikowo-maszynowych niezbędną do sprawnej realizacji prac. Trzeba przy tym podkreślić, że podstawowe znaczenie z punktu widzenia racjonalnego doboru i wykorzystania sprzętu rolniczego, w tym minimalizacji kosztów prac maszynowych, ma skala produkcji, związana z powierzchnią gospodarstwa (areałem użytków rolnych (UR)) oraz strukturą i intensywnością produkcji (udział upraw pracochłonnych oraz poziom nakładów czynników produkcji).  
 
3. Czynniki wpływające na wydajność prac maszynowych
 
Poszczególne rodzaje i typy maszyn charakteryzują się określoną wydajnością pracy zależną między innymi od szerokości i prędkości roboczej. Na tzw. wydajność efektywną, czyli osiąganą podczas nieprzerwanej pracy maszyny na polu, największy wpływ wywiera: rodzaj i wilgotność gleby oraz jej zakamienienie, rzeźba terenu, stan i masa zbieranego plonu, stopień zachwaszczenia uprawy, dawki stosowanych środków (nawozy, chemikalia, materiał siewny), a także odpowiednia regulacja i stan techniczny maszyny. Z tego powodu np. orka gleby zwięzłej trwa dłużej niż gleby piaszczystej, a kombajnowy zbiór zboża o plonie 6 t/ha zajmuje więcej czasu niż zbiór zboża o plonie 3 t/ha.
 
Jednak przy określaniu potrzeb w zakresie umaszynowienia gospodarstwa celowe jest uwzględnienie tzw. wydajności eksploatacyjnej (praktycznej) poszczególnych maszyn. Oznacza ona zdolność do wykonania określonej ilości pracy w ciągu dnia roboczego, w warunkach konkretnego gospodarstwa. Jest ona zdecydowanie niższa od wydajności efektywnej (czasami nawet o połowę), gdyż dodatkowo zależy między innymi od: wielkości i kształtu pól (straty czasu na uwrociach), rozłogu gospodarstwa, w tym liczby działek oraz ich odległości od siedliska (czas przejazdów jałowych), sprawnej organizacji odbioru płodów rolnych, np. od kombajnu, względnie transportu na pole środków produkcji (nawozy, woda, sadzeniaki), przerw w pracy (awarie i usterki, czynniki losowe), czasu niezbędnego do przygotowania maszyny do pracy oraz na obsługę po zakończeniu dnia roboczego.  
 
Rzeźba – ukształtowanie terenu. Podczas zabiegów uprawowych na zboczach o pochyleniu do 8o, a szczególnie orki, trzeba się liczyć z nieuniknionym spadkiem wydajności o 11-38% w stosunku do warunków pracy agregatów ciągnikowo-uprawowych na terenie płaskim.
 
Liczba i odległość działek rolnych. Rolnictwo polskie charakteryzuje się nie tylko małą średnią powierzchnią gospodarstw, ale także niekorzystnym rozłogiem wielu z nich (liczba działek oraz ich odległość od siedliska). Według danych Powszechnego Spisu Rolnego (PSR) z 2010 r., w grupie gospodarstw o powierzchni ponad 1 ha, aż 24,9% posiada więcej niż 5 działek rolnych, a 9,4% gospodarstw w Polsce ma przynajmniej jedną działkę położoną w odległości co najmniej 5 km od gospodarstwa, a 8,2% w odległości 10 km i więcej [GUS 2013]. Wpływ rozproszenia działek na obniżenie dziennej i sezonowej wydajności agregatów maszynowych jest tym większy, im mniejsza jest powierzchnia poszczególnych pól (działek) oraz im bardziej są one oddalone od gospodarstwa.
 
Zwiększenie odległości dojazdu do pola z 0,5 do 5 km, wydłuża czas pracy maszyn o ok. 32 minuty (przejazdy tam i z powrotem). Przy 10-godzinnym dniu pracy oznacza to spadek wydajności eksploatacyjnej o około 5,3%. W przypadku orki z wydajnością 0,33 ha/godz. zaorana w ciągu dnia powierzchnia jest mniejsza tylko o 0,17 ha, ale już w przypadku pracy kombajnu zbożowego o wydajności roboczej 2 ha/godz., ta powierzchnia zmniejsza się aż o 1,07 ha/dzień.
 
Z uwagi na sprawną realizację prac należy przyjąć, że gospodarstwo o rozproszonej strukturze, z działkami (polami) położonymi w znacznej odległości od siedliska, powinno dysponować zestawem maszyn i ciągników o około 10-15% wydajniejszym w stosunku do gospodarstwa o zwartej strukturze obszarowej.
 
Zwięzłość gleby. Zwięzłość gleby jest tym czynnikiem, który w największym stopniu wpływa na wydajność maszyn do uprawy gleby oraz klasę uciągu współpracującego z maszyną ciągnika. Różnice w wydajności orki różnych rodzajów gleb (ciężkie, lekkie) mogą wynosić nawet 50%. Podczas doboru ciągników do gospodarstwa należy zwrócić uwagę na to, że podstawowy ciągnik w gospodarstwie powinien zapewnić możliwość pracy w najtrudniejszych warunkach glebowych z dostatecznie dużymi narzędziami uprawowymi dostosowanymi do skali produkcji.  
 
Wielkość pola. Warunki naturalne gospodarstwa, w tym powierzchnia i topografia pól, na których pracują maszyny, wpływają z jednej strony na wydajność, a z drugiej na koszty. Wydajność maszyn istotnie maleje na powierzchniach mniejszych niż 1,0 ha, szczególnie gdy obrys pola jest nieregularny. Agregaty ciągnikowo-maszynowe i samobieżne kombajny osiągają mniejszą wydajność na polach małych z uwagi na większy udział czasu nawrotów i innych przejazdów jałowych w czasie roboczym maszyny. Dlatego np. orka pola o powierzchni 20 ha jest o 25 do 40% wydajniejsza niż pola 1 ha, w zależności od zwięzłości gleby i szerokości roboczej pługa. Podobnie zbiór zboża kombajnem z pola o powierzchni 20 ha jest o około 15-45% wydajniejszy niż z pola 1 ha.  
 
Ogół tych czynników rzutuje na ilość pracy możliwej do wykonania w ciągu dnia roboczego, a razem z liczbą dni dyspozycyjnych w okresie agrotechnicznym - na zdolność maszyny do wykonania określonej pracy w tym okresie. Układ tych czynników determinuje tzw. „łatwe” bądź „trudne” warunki gospodarstwa, z uwagi na wydajność prac maszynowych, co obrazuje tabela 1. W gospodarstwie o niekorzystnym układzie tych czynników wydajność zestawów maszynowych powinna być odpowiednio wyższa, aby zagwarantować wykonanie wszystkich prac w zalecanym terminie. Również w przypadku nakładania się terminów wykonania zabiegów agrotechnicznych (w okresie spiętrzenia prac polowych) moce wykonawcze posiadanych środków mechanizacji powinny być odpowiednio wyższe, względnie należy skorzystać z dodatkowego najmu usług.  
 
 
 
Tabela 1. Wybrane czynniki określające warunki gospodarstwa (łatwe, trudne) z uwagi na wydajność prac zmechanizowanych  
         

       
Źródło: Opracowanie własne
 
 
4. Podział maszyn ze względu na zastosowanie w gospodarstwie
 
Do maszyn podstawowych lub ogólnouprawowych zaliczamy te, których głównym zadaniem jest odtworzenie zdolności produkcyjnych gleby i zapewnienie warunków do rozwoju roślin, a ich użycie jest niezbędne w większości rodzajów upraw. Są to więc maszyny o potencjalnie dużej rocznej wydajności, gdyż mogą być wykorzystywane na całym areale gruntów ornych, względnie użytków rolnych gospodarstwa. Znajdują one zastosowanie w następujących rodzajach prac polowych:
 
-        podstawowa uprawa roli (orka oraz zabiegi pożniwnej i przedsiewnej uprawy roli),
 
-        nawożenie mineralne i organiczne,
 
-        siewy zbóż i roślin technologicznie podobnych siewnikami uniwersalnymi.
 
Nazwa tej grupy maszyn wywodzi się również stąd, że zwykle stanowią one podstawę wyposażenia ogółu gospodarstw rolnych.  
 
Zastosowanie maszyn specjalistycznych jest zwykle ograniczone do uprawy jednej lub wąskiej grupy roślin, bądź chowu określonego gatunku zwierząt. Są to więc maszyny o wąskiej specjalizacji i najczęściej o stosunkowo niewielkim wykorzystaniu w ciągu roku. Zalicza się do nich przede wszystkim większość maszyn do zbioru płodów rolnych, a także wybrane maszyny związane z uprawą pewnych grup roślin (np. siewniki punktowe, sadzarki). W tej grupie należy także wymienić maszyny o bardzo specyficznym, względnie rzadkim zastosowaniu, w tym również maszyny o nietypowej konstrukcji (np. głębosze, zgarniacze i zbieracze kamieni). Zdaniem autora sprzętem specjalistycznym są także opryskiwacze, z uwagi na specyfikę wykonywanych nimi zabiegów chemicznej ochrony roślin.
 
Najważniejszą grupę wśród maszyn specjalistycznych stanowią maszyny do zbioru roślin (zbóż i roślin technologicznie podobnych, buraków, ziemniaków, zielonek i siana). Charakteryzują się one dużym zróżnicowaniem funkcjonalnym i konstrukcyjnym. Ich zastosowanie ogranicza się zwykle do zbioru jednego rodzaju roślin. Maszyny te są zazwyczaj najdroższe (np. kombajny do zbioru zbóż, zielonek, okopowych) i z tego powodu najbardziej obciążają gospodarstwo kosztami stałymi. Nieracjonalne wykorzystanie tych maszyn powoduje zwiększenie kosztów produkcji. Decyzja o ich zakupie powinna być poprzedzona szczególnie wnikliwą analizą możliwości efektywnego wykorzystania, w tym także w usługach lub w ramach zespołowego użytkowania maszyn.  
 
Maszyny uzupełniające służą głównie do transportu oraz przeładunków środków produkcji i płodów rolnych oraz różnego rodzaju obróbki uzyskanych płodów rolnych.  
 
W prawie każdej z tych grup maszyn (podstawowe, specjalistyczne, uzupełniające) znaleźć można relatywnie tanie, ale proste lub mało wydajne konstrukcje, jak również rozwiązania nowoczesne i wydajne, ale kosztowne. Od możliwości finansowych i warunków gospodarstwa oraz wymogów prowadzonej działalności zależy wybór określonego typu maszyny.  
 
Odrębną i bardzo zróżnicowaną grupę sprzętu rolniczego stanowią maszyny mające zastosowanie w produkcji zwierzęcej oraz cała gama maszyn, narzędzi i urządzeń przeznaczonych do mechanizacji prac w warzywnictwie i sadownictwie.  

II.  Metoda oceny racjonalności wyposażania gospodarstw w środki mechanizacji

 
1. Założenia oceny
 
Zasadniczym sposobem oceny racjonalności zakupu maszyn i ciągników rolniczych w ramach projektów inwestycyjnych realizowanych w ramach PROW 2014-2020 jest porównanie intensywności użytkowania tych środków mechanizacji z przyjętą wartością kryterialną. Miarą tego kryterium jest roczne wykorzystanie, np. w godz./rok, ha/rok itp., sprzętu rolniczego przy założonym okresie jego eksploatacji.  
 
W przypadku wybranych grup środków mechanizacji bardziej użytecznym sposobem oceny racjonalności ich doboru do gospodarstw jest zastosowanie metody wskaźnikowej. Polega ona między innymi na porównaniu poziomu wyposażenia gospodarstwa w powyższe środki mechanizacji, z określonymi dla podobnej grupy gospodarstw wskaźnikami stanowiącymi kryterium tej oceny. Takie podejście pozwala na pośrednią ocenę intensywności użytkowania maszyn przy założeniu, że przyjęte do porównań wskaźniki opracowano z należytą dokładnością oraz że zachowano warunek porównywalności gospodarstw.  
 
Należy zauważyć, że w ocenie racjonalności wyposażania gospodarstw w sprzęt rolniczy i jego użytkowania równie istotne, z punktu widzenia ekonomiki gospodarowania, są także inne aspekty procesu produkcyjnego, takie np. jak spełnienie podstawowych wymagań agrotechnicznych, w tym zwłaszcza dotyczących terminowości prac i ich jakości.  
 
Natomiast z punktu widzenia założonych celów programu rozwoju i modernizacji rolnictwa ważne jest także umożliwienie dostępu szerszej grupy rolników (beneficjentów działań inwestycyjnych PROW) do zmechanizowanych, nowoczesnych technologii produkcji rolniczej.
 
Przy określaniu wskaźników racjonalnego doboru maszyn rolniczych do gospodarstw, w tym minimalnego (normatywnego) wykorzystania maszyn, wzięto pod uwagę:
 
-        liczbę dni dyspozycyjnych w sezonie wyznaczających nieprzekraczalny, ze względów agrotechnicznych, okres czasu na wykonanie poszczególnych prac polowych,
 
-        potrzebę wykonania wybranych prac w bardzo krótkim czasie, czasami w ciągu jednego dnia, np. z uwagi na uniknięcie ryzyka zarażenia upraw polowych lub sadowniczych chorobami grzybowymi,
 
-        zapewnienie, z uwagi na minimalizację kosztów mechanizacji, możliwie wysokiego wykorzystania potencjału eksploatacyjnego maszyn i urządzeń w gospodarstwie rolnym, a z drugiej strony, celem zwiększenia dostępności rolników do techniki rolniczej i nowoczesnych rozwiązań w tym zakresie założono, że potencjał ten może być wykorzystany w 50-75% wartości normatywnych, a w szczególnych przypadkach nawet mniej.  
 
Ponadto dla większości rodzajów maszyn i urządzeń rolniczych przyjęto stosunkowo długi okres ich eksploatacji wynoszący 20-25 lat.  
 
 
W wyniku powyższych założeń określono minimalne wykorzystanie większości rodzajów środków mechanizacji na niższym od normatywnego poziomie. Uzasadnieniem dla takiego podejścia jest potwierdzony między innymi wynikami badań IBMER/ITP brak praktycznej możliwości pełnego wykorzystania potencjału eksploatacyjnego większości rodzajów środków mechanizacji w warunkach znacznego rozdrobnienia polskiego rolnictwa
 
[MUZALEWSKI 2007a]. W innym przypadku pomoc oferowana w ramach programu PROW
 
2014-2020 trafi wyłącznie do gospodarstw największych, gdyż pozostałe nie będą mogły zagwarantować odpowiedniego wykorzystania maszyn.  
 
Zaproponowane wartości wskaźników racjonalnego (minimalnego) wykorzystania poszczególnych rodzajów oraz typów maszyn i urządzeń rolniczych, zostały ustalone na podstawie:
 
-           danych literaturowych krajowych [MUZALEWSKI 2007a, 2010; LORENCOWICZ 2012; BANASIAK 1999] i zagranicznych [KTBL 1994, 2005, 2012; AMMANN  2005; GAZZARIN 2014; KOGLER i in. 2006],
 
-           badań własnych IBMER/ITP,  
 
-           opinii ekspertów z instytutów naukowych, a także producentów, dealerów i użytkowników sprzętu rolniczego,
 
-           a także doświadczeń płynących z dotychczasowej realizacji działań inwestycyjnych w ramach PROW 2007-2013.  
 
Ustalone wartości wykorzystania rocznego lub wykorzystania w okresie eksploatacji maszyn są najczęściej kompromisem pomiędzy terminowością wykonania prac a pożądaną, z uwagi na poziom kosztów maszynowych, intensywnością użytkowania sprzętu.  

 
2. Algorytmy oceny  
 
Do oceny racjonalności zakupu i użytkowania maszyn w gospodarstwach rolnych zaproponowano dwa algorytmy.  
 
I). W podstawowym algorytmie (Algorytm I) do oceny racjonalności zakupu maszyny/urządzenia wykorzystuje się opracowane dla konkretnych rodzajów oraz typów środków mechanizacji wartości wskaźników stanowiących kryterium oceny. Zadaniem oceniającego jest oszacowanie potencjalnego wykorzystania maszyny WR w gospodarstwie, względnie ustalenie np. obsady zwierząt lub np. liczby i mocy ciągników użytkowanych w gospodarstwie, a następnie porównanie tych wielkości z wartością kryterialną.  
 
II). W drugim, uniwersalnym algorytmie (Algorytm II) oceny racjonalności zakupu sprzętu rolniczego konieczne jest zarówno oszacowanie potencjalnej ilości wykonanej maszyną pracy WR, jak również obliczenie wartości wskaźnika będącego kryterium oceny. W celu obliczenia wartości kryterialnej wykorzystuje się typowe wskaźniki eksploatacyjne maszyn zawarte np. w opracowaniach IBMER/ITP [MUZALEWSKI 2007a, 2010], LORENCOWICZA [2012], względnie w publikacjach zagranicznych.   
 
Algorytm I  
 
Algorytm I opracowano dla wybranych, ważniejszych grup środków mechanizacji i urządzeń stosowanych w produkcji roślinnej, obejmującej także warzywnictwo i sadownictwo, oraz w produkcji zwierzęcej. Istotą tego algorytmu jest zastosowanie do powyższej oceny wskaźników minimalnego wykorzystania, bądź wyposażenia gospodarstwa w sprzęt rolniczy, dla konkretnych rodzajów oraz typów maszyn i urządzeń. W niniejszej publikacji takie wskaźniki opracowano dla ponad 500 rodzajów i typów sprzętu rolniczego, w tym ciągników, maszyn i urządzeń rolniczych. Rodzaj maszyny jest określony przez jej nazwę, a typ przez podstawowe parametry robocze, np.: szerokość robocza, moc, pojemność, ładowność lub wydajność.  
 
Do oceny racjonalności zakupu i użytkowania tej grupy maszyn zaproponowano kryteria podstawowe, a w części przypadków także kryteria dodatkowe (uzupełniające).  Kryteria podstawowe:
 
-          minimalne wykorzystanie maszyny WRN wyrażane najczęściej w ha/rok, a w części przypadków w godz./rok lub t/rok, względnie  
 
-          minimalna liczba zwierząt (obsada, stan średnioroczny) przypadająca na 1 maszynę lub urządzenie.
 
Kryterium dodatkowe:  
 
-          minimalna powierzchnia A (w ha) odpowiednich upraw lub użytków zielonych.  
 
Dla kilku specyficznych grup maszyn i urządzeń zamieszczono oddzielny komentarz dotyczący zasad doboru tego sprzętu, w tym zawierający uzasadnienie dla przyjętych wskaźników wykorzystania lub wyposażenia.  
 
Do oceny racjonalności doboru do gospodarstwa środków transportu rolniczego zastosowano metodę wskaźnikową. Kryteriami oceny doboru tej grupy środków mechanizacji są np.
 
wskaźniki:
 
-          wyposażenia w ciągniki, przyczepy lub ładowacze w zależności od powierzchni gospodarstwa,
 
-          nasycenia gospodarstwa mocą ciągników.
 
Szersze omówienie wskaźnikowej metody doboru sprzętu do gospodarstw rolnych oraz stosowanych kryteriów oceny tego doboru zawiera rozdział II pt. „Metody i wskaźniki oceny doboru wybranych środków transportowych”.  
 
Algorytm II
 
Algorytm II stosuje się do oceny doboru pozostałych środków mechanizacji (innych niż wymienione w tej publikacji 38 rodzajów i/lub grup maszyn i urządzeń rolniczych). W tym algorytmie w celu oceny racjonalności zakupu i użytkowania maszyn należy:
 
-          określić potencjalną ilość pracy A (np. w ha), jaką można wykonać w gospodarstwie danym rodzajem maszyny,
 
-          ustalić wydajność eksploatacyjną maszyny W07 (np. w ha/godz.), zależną nie tylko od parametrów roboczych (typu) maszyny, ale także np. od warunków pracy, plonu itp.,
 
-          a z ilorazu tych dwóch wielkości należy obliczyć potencjalne roczne wykorzystanie maszyny WR (np. w godz./rok),  
 
A
 
WR   (godz./rok), W07
 
gdzie:
 
A         - ilość pracy w gospodarstwie – najczęściej wyrażana w ha/rok, a w określonych przypadkach w t/rok, szt./rok itp.,  
 
W07     - wydajność eksploatacyjna maszyny, odpowiednio w ha/godz., t/godz., szt./godz.,
 
Tak obliczone wykorzystanie maszyny WR należy następnie porównać z wartością graniczną WRN, stanowiącą eksploatacyjne kryterium oceny racjonalności zakupu i użytkowania maszyny.  
 
Godzinowe wykorzystanie kryterialne (minimalne wykorzystanie w roku) WRN oblicza się według poniższego wzoru:
 
WRN k TH (godz./rok)  
 
T
 
gdzie:
 
WRN  - minimalne wykorzystanie maszyny w roku, godz./rok, TH  - potencjał eksploatacyjny maszyny w okresie trwania, godz., T          - zalecany (nie dłuższy niż) okres eksploatacji maszyny, lata, k        - współczynnik korekcyjny.
 
W celu obliczenia wartości kryterialnej WRN wykorzystuje się typowe wskaźniki eksploatacyjne maszyn (np. W07 i TH) zawarte np. w opracowaniach IBMER/ITP [MUZALEWSKI 2007a, 2010], LORENCOWICZA [2012], względnie w publikacjach zagranicznych.   
 
Procedura oceny
 
W przypadku obu algorytmów warunkiem pozytywnej oceny wniosku o dofinansowanie maszyny jest zagwarantowanie wykorzystania maszyny w gospodarstwie na poziomie nie niższym od podanego jako kryterium oceny.  
 
Należy jednak zauważyć, że zarówno wartości przyjętych lub obliczonych kryteriów, jak również szacunek np. wykorzystania maszyny są ustalone z pewnym przybliżeniem dla przeciętnych warunków gospodarowania. Można założyć, że margines błędu oszacowania tych wielkości zawiera się w granicach +/- 20%.  
 
Wyjaśnienia terminów:
 
-        wartości przyjętych kryteriów – to podane w niniejszym opracowaniu wartości wskaźników np. minimalnego wykorzystania maszyn w roku WRN (ha/rok),
 
-        wartości obliczonych kryteriów –  to obliczane (wg algorytmu II) wartości wskaźników minimalnego wykorzystania maszyn,
 
-        wykorzystanie maszyny – to szacunek potencjalnego wykorzystania maszyny w gospodarstwie WR (w ha/rok).
 
Zgodnie z powyższą uwagą podane w opracowaniu wartości wskaźników minimalnego wykorzystania maszyn WRN są wielkościami przeciętnymi dla ogółu gospodarstw i typowych warunków pracy oraz dla standardowych rozwiązań konstrukcyjnych i właściwości eksploatacyjnych maszyn. Należy je więc traktować z 20% marginesem tolerancji, a nie jako „sztywne” kryteria opiniowania wniosków.  
 
Dlatego uważamy, że w poddziałaniach inwestycyjnych PROW 2014-2020 należy uznawać za zasadne dofinansowanie zakupów tych środków mechanizacji, których wykorzystanie w gospodarstwie WR nie różni się od wykorzystania kryterialnego (minimalnego) WRN bardziej jak o 20%. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że należy akceptować zakupy tych maszyn, których potencjalne wykorzystanie WR jest nawet o 20% niższe od wykorzystania kryterialnego (minimalnego) WRN.  
 
Uważamy, że ten 20% margines tolerancji obejmuje typową zmienność szeregu czynników wpływających na racjonalności doboru sprzętu rolniczego do gospodarstw rolnych oraz na ocenę tego doboru[2]. W związku z tym podstawą do pozytywnej oceny racjonalności wyposażenia gospodarstwa w określony rodzaj sprzętu rolniczego powinno być spełnienie warunku:
 
WR 0,8WRN
 
W przypadku, gdy dofinansowanie zakupu maszyny nie może być udzielone ze względu na zbyt niskie jej wykorzystanie, w stosunku do zalecanego (WRN), możliwe są kolejne dwa rozwiązania:
 
a)    Szczegółowa analiza danych zawartych we wniosku z uwzględnieniem specyficznych warunków gospodarstwa, wpływających na wydajność pracy maszyny lub na moc ciągnika, w tym np. takich czynników jak wymienione w tabeli 1 (s. 11). W tym przypadku podstawą oceny mogą być zarówno dane zawarte we wniosku, jak również dodatkowe wyjaśnienia rolnika. Decyzja o podjęciu szczegółowej analizy wniosku jest tym bardziej uzasadniona im mniejsza jest różnica pomiędzy potencjalnym wykorzystaniem WR maszyny w gospodarstwie, a wykorzystaniem minimalnym WRN.
 
b)   Propozycja zakupu mniejszej, a zarazem tańszej maszyny, której wydajność i potencjał eksploatacyjny bardziej będą odpowiadały potrzebom gospodarstwa.  
 
Wydajność eksploatacyjną W07 tej maszyny wyznaczamy ze wzoru:
 
k AT
 
W07      (ha/godz.) TH
 
gdzie:
 
A                    – ilość pracy w gospodarstwie – najczęściej wyrażana w ha/rok, a w określonych
 
przypadkach w t/rok, szt./rok itp.,  
 
T         – zalecany (nie dłuższy niż) okres eksploatacji maszyny (do 20 ÷ 25 lat), TH  – potencjał eksploatacyjny maszyny w okresie trwania, godz., k       – współczynnik korekcyjny (0,5 ÷ 0,75).   
 
W tym przypadku należy jednak sprawdzić, czy wydajność tak dobranej maszyny jest wystarczająca z uwagi na długość okresu agrotechnicznego (liczbę dni/godzin dyspozycyjnych) na wykonanie określonych zabiegów (kryterium agrotechniczne).  

 
3. Dobór maszyn a terminowość zabiegów agrotechnicznych
 
3.1. Terminowość zabiegów agrotechnicznych  
 
Park maszynowy gospodarstwa powinien zapewnić terminowe i zgodne z wymaganiami agrotechnicznymi wykonanie prac, z gwarancją możliwie wysokiej ich jakości i niskich strat. Powyższe czynniki współdecydują o racjonalności zakupu maszyn, a ostatecznie o opłacalności prowadzonej działalności produkcyjnej. Opóźnienie wykonania poszczególnych zabiegów w stosunku do ich optymalnego terminu powoduje obniżkę plonu roślin uprawnych lub jest przyczyną jego strat. Dotyczy to zwłaszcza przedsiewnej uprawy gleby i siewu, zabiegów chemicznej ochrony roślin, a także zbioru płodów rolnych. Ryzyko obniżki plonu może powstać na skutek opóźnienia siewu, czy sadzenia w okresie przekraczającym termin agrotechniczny. Według różnych autorów [KARWOWSKI 1998; DRESZER i in.1998, BUDZYŃSKI 2006] straty te mogą wynosić od 0,5% do nawet 2% na każdy dzień opóźnienia:   
 
- dla żyta – ok. 0,5%, dla pszenicy – ok. 0,3-05%, dla pszenżyta 0,5-0,8%, dla rzepaku nawet do 2%, dla ziemniaków – ok. 0,7%, a dla buraków cukrowych – ok. 0,6-1,1%. Do roślin szczególnie wrażliwych na niewłaściwe warunki i termin siewu zalicza się kukurydzę i buraki cukrowe. Opóźnienie ich siewu o 10-14 dni, w stosunku do optymalnego terminu, zmniejsza plon o 7-16% w wyniku mniej korzystnych warunków wilgotnościowych gleby i skrócenia okresu wegetacyjnego.  
 
Duże straty, ze względu na nieterminowość zabiegu, mogą powstać podczas zbioru zbóż [SØRENSEN 2003]. Przekroczenie optymalnego okresu zbioru zbóż, w wyniku np. zastosowania kombajnu o zbyt małej wydajności lub zbyt długiego oczekiwania na usługę, zwiększa straty plonu na skutek osypywania się dojrzałego ziarna. Opóźnienie żniw w latach o niekorzystnym przebiegu warunków atmosferycznych wpływa na pogorszenie parametrów jakościowych ziarna, w tym na wzrost jego wilgotności i porażenie grzybami, co wydatnie obniża dochodowość uprawy. W skrajnie niekorzystnych warunkach pogodowych, niezebrane wystarczająco szybko zboże wylega i przerasta chwastami, a wilgotne i kiepskiej jakości ziarno nadaje się co najwyżej na paszę. W deszczowe żniwa 2006 r. na niektórych polach w ogóle zrezygnowano ze zbioru. Z powyższych względów decydując się na zakup maszyny nie należy kierować się wyłącznie ekonomiką jej użytkowania, tj. wzajemną zależnością pomiędzy wydajnością a wykorzystaniem maszyny i kosztami jej eksploatacji, ale trzeba też pamiętać o wspomnianych powyżej produkcyjnych konsekwencjach wyboru maszyny.  
 
Warto zauważyć, że nieterminowy zbiór zbóż skraca także czas niezbędny na uprawę pożniwną i na prawidłowe przygotowanie pola do siewu ozimin. W wyniku źle doprawionej gleby i opóźnionego siewu, rzepak oraz zboża ozime wykształcają słabszy system korzeniowy i są mniej rozkrzewione, co wpływa negatywnie na ich przezimowanie i plon ziarna [SZULC 2015]. Szacuje się, że w zależności od rodzaju uprawianych roślin, warunków glebowych i przebiegu pogody opóźnienie terminu siewu o 10-14 dni powoduje obniżkę plonu o 6-15%, a czasami więcej.  
 
Mniejsze ryzyko strat z uwagi na nieterminowość występuje przy zbiorze buraków. Jednak opady deszczu w okresie jesiennych zbiorów ziemniaków, buraków i kukurydzy uniemożliwiają wjazd ciężkich maszyn na pole, czasami przez kilka dni, a mokra gleba utrudnia prawidłowe odsiewanie ziemniaków lub oczyszczenie korzeni buraków.   
 
3.2. Kryterium agrotechniczne
 
W przypadku określonych rodzajów prac i stosowanych w nich maszyn, do oceny racjonalności zakupu i użytkowania sprzętu rolniczego zaleca się także zastosować kryterium agrotechniczne. Określa ono liczbę dni w sezonie agrotechnicznym, w których poszczególne zabiegi w produkcji roślinnej powinny zostać wykonane bez ryzyka obniżenia plonu roślin lub jego start w trakcie zbioru. Do tej długości okresu agrotechnicznego należy dostosować liczbę i wydajność stosowanych maszyn. Tę metodę można polecić przy ocenie racjonalności użytkowania zwłaszcza kombajnów zbożowych, a także opryskiwaczy polowych i sadowniczych, siewników i maszyn do przedsiewnej uprawy gleby.  
 
Z powyższych względów minimalna wydajność maszyny powinna być na tyle wysoka, aby można było zdążyć z wykonaniem określonej ilości prac w nieprzekraczalnym okresie:
 
                                                                                 A            A
 
                                                               W07                         (ha/godz.),
 
LZ LD LG
 
gdzie:  
 
W07  - wydajność eksploatacyjna maszyny, ha/godz.,
 
A       - ilość pracy dla określonego rodzaju maszyny, ha/sezon lub ha/rok,
 
LZ  - maksymalna liczba godzin pracy maszyny w okresie agrotechnicznym, godz./rok,
 
LG  - liczba godzin pracy maszyny w ciągu dnia roboczego, godz./dzień, LD  - liczba dni dyspozycyjnych w sezonie, dni/sezon lub dni/rok.
 
Przykładem podejścia do oceny racjonalności zakupu i użytkowania sprzętu rolniczego z wykorzystaniem kryterium agrotechnicznego jest analiza doboru kombajnu zbożowego.
 
3.3. Zasady doboru kombajnów zbożowych – kryterium agrotechniczne
 
Kombajn zbożowy powinien być kupiony na najtrudniejszy sezon żniwny. Niemieccy specjaliści na podstawie wieloletnich statystyk doszli do wniosku, że wydajność kombajnu powinna być tak dobrana, aby podstawowe zboża zostały zebrane w ciągu 10-12 dni. Podobne zalecenia stosowane są także w polskich warunkach. Unika się wtedy ryzyka strat ziarna i pogorszenia jego jakości z powodu opadów deszczu. Nawet w trudnym, wilgotnym roku z dużą ilością opadów, zwykle około 10-12 dni jest korzystnych do sprawnego zbioru podstawowych zbóż, w ciągu których zebrane ziarno nie wymaga dosuszania. Do tej długości okresu agrotechnicznego powinna być dostosowana wydajność i liczba kombajnów w gospodarstwie – na najtrudniejszy okres żniwny. Raczej nie można w tym okresie liczyć na terminową i pewną usługę, gdyż przy dużej liczbie klientów każdy z nich chce w tych warunkach mieć jak najszybciej zebrane zboże. Natomiast usługodawca, chcąc zaspokoić potrzeby zleceniodawców, dąży do jak najszybszego zebrania zboża z poszczególnych pól, nie zawsze czyniąc to z należytą starannością i jakością, gdyż liczy się jego czas i zysk.  
 
Sposób doboru kombajnu zbożowego  
 
Liczba dni dyspozycyjnych w sezonie, w których ziarno może być zebrane bez większego ryzyka strat ziarna z tytułu opadu deszczu - LD = 11 (10÷12) dni.
 
Liczba godzin pracy kombajnu w ciągu dnia roboczego - LG = 9 (8÷10) godzin.  
 
Zboże można zacząć kosić dopiero po obeschnięciu porannej rosy, czyli około godz. 9-1000, a należy je zakończyć przed rosą wieczorną około 18-1900. W rezultacie jest to około 9 (8-10) godzin pracy kombajnu w ciągu dnia roboczego.  
 
Łączna liczba godzin pracy kombajnu w sezonie agrotechnicznym (11 dni) wynosi więc:
 
LZ = LD × LG = 11 × 9 = ok. 100 godzin/sezon.
 
W czasie tych 100 godzin zboże powinno być zebrane, aby uniknąć nadzwyczajnych strat ziarna lub dodatkowych kosztów spowodowanych opadami deszczu (konieczność dosuszania ziarna, pogorszenia jakości na skutek porażenia grzybami, porastanie w kłosach itp.). Nie zebrane na czas ziarno traci na wartości, co nie gwarantuje opłacalności uprawy.
 
Z powyższych względów minimalna wydajność kombajnu powinna być na tyle wysoka, aby można było zdążyć ze zbiorem zbóż z areału A w sezonie agrotechnicznym liczącym 10-12 dni:
 
A
 
                                                               W07 (ha/godz.),                                               
 
LZ
 
gdzie:  
 
W07  – wydajność eksploatacyjna kombajnu, ha/godz.,
 
A      – powierzchnia zasiewów zbóż i rzepaku, ha/sezon,
 
LZ  – maksymalna liczba godzin pracy kombajnu w okresie agrotechnicznym, godz./sezon. Przy czym LZ określa także wykorzystanie kombajnu WR (godz./rok) w okresie LD okresu agrotechnicznego. Jeśli przyjmiemy wyższą wydajność kombajnu, wówczas skróci się czas zbioru zboża z powierzchni A, ale równocześnie kombajn będzie mniej wykorzystany.  
 
PRZYKŁAD nr 1:
 
Wyznaczenie racjonalnego wykorzystania kombajnu o określonej wydajności eksploatacyjnej W07 (ha/godz.).  
 
Wydajność godzinowa kombajnu wynosi 0,8-1,0 ha/godz. (średnio 0,9 ha/godz.), w zależności od plonu ziarna (6-7 t/ha). Tak więc minimalna powierzchnia wykorzystania kombajnu zbożowego, która zapewnia opłacalność zbioru zboża wyniesie:  
 
WR[HA] = A = LZ × W07   
 
= 100 godz. × 0,9 ha/godz. = 90 ha/rok,
 
gdzie:
 
WR[HA] – powierzchnia wykorzystania kombajnu, ha/rok.
 
Oznacza to wykorzystanie kombajnu przez około 100 godz./rok. Aby przy powyższej intensywności użytkowania zapewnić pełne wykorzystanie zdolności przerobowej kombajn powinien być użytkowany przez okres:
 
TH 300030 (lat),
 
TWR              100
 
gdzie:
 
TH – potencjał eksploatacyjny, który dla kombajnów zbożowych wynosi 3000 godzin. Z drugiej strony, z uwagi na tempo postępu technicznego, za racjonalne uznaje się takie użytkowanie kombajnu, aby jego zdolność przerobowa została wykorzystana w możliwie krótkim okresie, np. 10-15 lat, dla którego roczne wykorzystanie maszyny powinno wynosić
 
200-300 godz./rok. W firmach usługowych przyjmuje się nawet szybsze tempo amortyzowania (8-10 lat), przy wykorzystaniu 300-375 godz./rok, a często nawet więcej.  
 
W świetle powyższej analizy możemy stwierdzić, że przy zakupie kombajnu do gospodarstwa należy tak dobrać wydajność tej maszyny, aby czas zbioru zbóż i rzepaku nie przekroczył 1012 dni. Jedyne straty z jakimi można się wówczas liczyć to straty ziarna spowodowane osypywaniem się dojrzałego ziarna przy zbytnim przedłużaniu żniw.  
 
Agrotechnicznym kryterium doboru kombajnu jest więc graniczny, nieprzekraczalny okres żniw, który powinien zamknąć się w 10-12 dniach. Podobne kryteria zostały przyjęte także dla pozostałych ważniejszych rodzajów prac polowych w uprawie innych roślin, chociaż w ich przypadku ewentualne konsekwencje przekroczenia terminu wykonania prac nie są aż tak znaczące jak dla kombajnów zbożowych.  
 
Sposób oceny racjonalności, czyli: Jakie zastosować podejście do oceny racjonalność zakupu kombajnów i innych maszyn w programie PROW 2014-2020?  
 
Zadaniem pracownika ARiMR jest ocena, na podstawie dostępnych danych (wniosek, normatywy, wskaźniki) i przeprowadzonej analizy (metoda oceny), czy maszyna, o której dofinansowanie występuje beneficjent programu, będzie racjonalnie użytkowana. Racjonalnie, oznacza z jednej strony intensywne wykorzystanie maszyny, które jest gwarantem jej użytkowania przy możliwie niskich kosztach eksploatacji. Z drugiej strony należy pamiętać, że eksploatacyjna racjonalność użytkowania maszyny, nie zawsze pokrywa się z racjonalnością procesu produkcyjnego, w którym ta maszyna ma zastosowanie. Dążąc do możliwie pełnego wykorzystania zdolności przerobowej maszyny, nie można zapomnieć, że istotnym czynnikiem wpływającym na zasadność zakupu maszyny o określonej wydajności i potencjale eksploatacyjnym są także wymagania (długość okresów agrotechnicznych) poszczególnych technologii produkcji roślinnej. O racjonalności zakupu i użytkowania maszyny przesądza więc bilans kosztów zastosowanej maszyny oraz jej wpływu na efekt produkcyjny.  
 
A. Dane do oceny
 
-         Typ maszyny i jej podstawowe parametry eksploatacyjne (moc, szerokość robocza, wydajność), np. kombajn zbożowy o wydajności W07 = 0,9 ha/godz. Wydajność kombajnu należy przyjąć w miarę możliwości odpowiednio do wielkości pola, plonu i rodzaju zbieranej kombajnem rośliny.  
 
-         Powierzchnia upraw zbóż i roślin technologicznie podobnych (np. rzepak) w gospodarstwie beneficjenta programu. Należy wziąć pod uwagę aktualną i docelową powierzchnię uprawy, a do obliczeń przyjąć wartość średnią lub maksymalną z podanych, z uwzględnieniem pewnej zmienności +/-10% areału uprawy w kolejnych latach (w stosunku do podanej we wniosku), co wynika z zasady stosowania płodozmianu i różnej wielkości pól w obrębie gospodarstwa.   
 
B. Tok postępowania
 
1)   Ocena potencjalnego wykorzystania kombajnu w gospodarstwie na podstawie danych zawartych we wniosku:  
 
-    powierzchnia wykorzystania kombajnu w sezonie (roku) równa powierzchni zasiewów zbóż, rzepaku i roślin o podobnej technice zbioru:   
 
WR[HA] = A = 80 ha/rok
 
-    wykorzystanie (ilość pracy) kombajnu w godz.:          
 
A 80
 
                                                               WR                  = 89 godz./rok  
 
W07 0,9
 
2)   Obliczenie wykorzystania normatywnego WRN
 
Dane do obliczeń:  
 
-    potencjał eksploatacyjny nowej maszyny, wyrażony w godzinach – TH (godz.) lub w hektarach pracy - THA (ha). Jest to parametr charakterystyczny dla danego rodzaju maszyn. Jego wartość jest także zależna od rozwiązań konstrukcyjnych, jakości wykonania, producenta, a więc marki. Potencjał eksploatacyjny kombajnów zbożowych wynosi około 3000 godz.  
 
-    zalecany (nie dłuższy niż) okres eksploatacji maszyny T od momentu zakupu aż do pełnego jej zużycia, tzn. wyczerpania potencjału (technicznego zasobu pracy) - około 20-25 lat.
 
Obliczenia:
 
WRN TH 3000 150 godz./rok,
 
                                                                                    T        20
 
WR[HA]N = WRNW07 = 150 0,9 = 135 ha/rok.
 
Sprawdzenie warunku intensywności użytkowania:   
 
WR WRN,  
 
czyli porównanie potencjalnego wykorzystania kombajnu WR = 89 godz./rok z wykorzystaniem normatywnym WRN = 150 godz./rok. Z powyższych przykładowych danych wynika, że wykorzystanie kombajnu w gospodarstwie WR jest mniejsze od wykorzystania normatywnego WRN aż o 61 godz./rok, tj. o 41%.  
 
Wniosek – ocena
 
Z porównania potencjalnego wykorzystania WR kombajnu z zalecanym dla tego rodzaju maszyn wykorzystaniem normatywnym WRN wynika, że kombajn nie będzie dostatecznie intensywnie wykorzystany (WR jest mniejsze od WRN o 41%), w związku z czym należy negatywnie zaopiniować wniosek o dofinansowanie jego zakupu.  
 
W tym przypadku można zaproponować wnioskodawcy (rolnikowi) rozwiązanie alternatywne – zakup mniej wydajnego kombajnu.
 
3) Dobór kombajnu zbożowego o wydajności dostosowanej do skali produkcji  
 
Jeżeli wnioskodawca zdecydowałby się na zakup kombajnu o mniejszej wydajności, miałby wówczas, możliwość spełnienia warunku WR WRN.  W tym celu należy wyznaczyć tę wydajność według poniższego wzoru:
 
AT
 
                                                               W07  
 
TH
         
dla T = 20   lat  
        
W07 = 8020/3000 = 0,53 ha/godz.;  WR   = 150 godz./rok = 80 ha/rok
            
dla T = 25   lat  
        
W07 = 8025/3000 = 0,67 ha/godz.;  WR   = 120 godz./rok = 80 ha/rok
            
dla T = 30   lat  
        
W07 = 8030/3000 = 0,80 ha/godz.;  WR   = 100 godz./rok = 80 ha/rok
       
 
Z powyższych obliczeń wynika, że w zależności od przyjętego okresu eksploatacji T (20, 25 lub 30 lat) wydajność kombajnu powinna wynosić odpowiednio 0,53,  0,67 lub 0,80 ha/godz.  

III.  Metody i wskaźniki oceny doboru wybranych środków transportowych  
 
1. Ciągniki rolnicze
 
1.1. Technologiczna metoda doboru ciągników do gospodarstwa rolnego
 
Dokładne zaplanowanie liczby i mocy ciągników do gospodarstwa rolnego, o określonym areale użytków rolnych oraz kierunku i strukturze produkcji, wymaga szczegółowej analizy prowadzonych w gospodarstwie działalności produkcyjnych. Jest to metoda polegająca na opracowaniu szczegółowych kart technologicznych dla każdej z działalności, z uwzględnieniem wszystkich realizowanych czynności [PAWLAK 1997, 2011]. W karcie podaje się między innymi sposoby wykonania poszczególnych czynności, liczbę dni i godzin dyspozycyjnych zależną od wymagań poszczególnych roślin uprawnych, liczbę i rodzaj zastosowanych agregatów ciągnikowo-maszynowych, ich wydajność itp. Na podstawie tak szczegółowych danych określa się nakłady pracy osób, ciągników i maszyn w kolejnych dekadach. Z zestawienia nakładów pracy z każdej działalności ustala się zapotrzebowanie na łączną liczbę ciągników według kategorii mocy (lub klas siły uciągu) oraz liczbę poszczególnych rodzajów maszyn i narzędzi. W przypadku spiętrzenia prac, powodującego wystąpienie nadmiernego zapotrzebowania na ciągniki oraz siłę roboczą w krótkich przedziałach czasu, konieczna jest dodatkowa korekta projektu. Polega ona na zamianie wybranych maszyn na bardziej wydajne oraz na zastosowaniu ciągników o większej mocy lub w większej ich liczbie. Pozostaje także możliwość usługowego wykonania wybranych prac maszynowych bądź skorzystanie z pomocy sąsiedzkiej.  
 
Oprócz produkcji roślinnej, karty takie należy także sporządzić dla działalności związanej z obsługą produkcji zwierzęcej. Konieczne jest także uwzględnienie zaangażowania ciągników w pracach ogólnogospodarczych, obejmujących między innymi zaopatrzenie w środki produkcji i zbyt płodów rolnych oraz prace podwórzowe. Istotny wpływ na racjonalność doboru ciągników do gospodarstwa ma również wspomniany wyżej najem usług maszynowych oraz zakres usług świadczonych przez gospodarstwo własnymi środkami mechanizacji. Należy ponadto pamiętać o cyklicznej, corocznej zmienności zapotrzebowania gospodarstwa na pracę środków mechanizacji. Jest ono powodowane pewnym zróżnicowaniem struktury upraw w poszczególnych latach. To zróżnicowanie najczęściej wynika z zasady stosowania płodozmianu i związanej z nią rotacją upraw poszczególnych roślin pomiędzy polami o niejednakowej wielkości, względnie jest powodowane czynnikami koniunkturalnymi
 
W końcowym etapie planowania wyposażenia gospodarstwa w środki mechanizacji celowe jest także przyjęcie 5-10% ich nadwyżki, w tym również mocy i liczby ciągników, po to, aby zapewnić terminową realizację prac polowych w przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków atmosferycznych.
 
Zastosowanie powyższej, technologicznej metody doboru ciągników do gospodarstwa daje możliwość precyzyjnego określenia nie tylko potrzebnej ich liczby i mocy, ale także oszacowania przybliżonego ich wykorzystania w warunkach konkretnego gospodarstwa. Taki sposób doboru środków mechanizacji jest przydatny zwłaszcza przy urządzaniu nowych gospodarstw (od podstaw). Bywa on również stosowany przy planowaniu modernizacji gospodarstw, w tym związanej ze zmianą profilu lub skali produkcji.  
 
Pomimo swej dokładności, powyższa metoda nie wydaje się jednak właściwa do zastosowania przez pracowników ARiMR przy ocenie wniosków o dofinansowanie zakupu ciągników i maszyn w ramach poszczególnych poddziałań i operacji PROW 2014-2020. Jest ona zbyt pracochłonna, a dodatkowo wymaga dużego doświadczenia z zakresu organizacji gospodarstw i technologii produkcji rolniczej oraz dobrej znajomości miejscowych warunków.  
 
1.2. Wskaźnikowa metoda doboru ciągników do gospodarstwa rolnego
 
Z powyższych względów w ramach poszczególnych poddziałań i operacji PROW 2014-2020 do oceny racjonalności zakupu i użytkowania ciągników rolniczych proponuje się metodę wskaźnikową. Polega ona na porównaniu osiągniętego w ramach modernizacji gospodarstwa poziomu wyposażenia w ciągniki z określonymi, dla danej grupy obszarowej gospodarstw, wskaźnikami stanowiącymi kryterium tej oceny [PAWLAK 1997, 2011].
 
Przyjęte w niniejszym opracowaniu do porównań i oceny wskaźniki wyposażenia gospodarstw w ciągniki rolnicze opracowano na podstawie analizy danych Powszechnych Spisów Rolnych (PSR) z 2002 r. [GUS 2003a, b] oraz z 2010 r. [GUS 2011, 2012], z uwzględnieniem wyników badań IBMER/ITP[1], a także analiz i ocen ekspertów [KRUCZKOWSKI 2005; MUZALEWSKI 2003, 2004, 2014; PAWLAK 2005, 2006, 2010, 2013a, b; SZEPTYCKI i in. 2005].  
 
Z analizy statystycznych danych PSR’2002 i PSR’2010 oraz badań IBMER/ITP wynika, że w polskim rolnictwie istnieje duże zróżnicowanie w wyposażeniu w ciągniki i to zarówno w przeliczeniu na 100 gospodarstw, jak i na 100 ha użytków rolnych. Ta zmienność ma wyraźny związek z terytorialnym rozkładem gospodarstw według ich średniego areału [PAWLAK 2010; MUZALEWSKI 2014]. Powyższe analizy wskazują, że liczba ciągników znajdujących się na wyposażeniu poszczególnych gospodarstw zależy przede wszystkim od areału posiadanych przez te gospodarstwa użytków rolnych. Również wyrażone w kilowatogodzinach (kWh) nakłady pracy ciągników (kWh/gospodarstwo) są dodatnio skorelowane z areałem gospodarstw [MUZALEWSKI 2004; MUZALEWSKI i in. 2007; WÓJCICKI, KUREK 2011a, b].
 
Poziom tych nakładów jest wypadkową liczby ciągników oraz ich mocy i stopnia zaangażowania w działalności rolniczej.  
 
Zaznacza się także bardzo tendencja wzrostu średniej mocy ciągników (kW/ciągnik) oraz ich łącznej mocy (kW/gospodarstwo) wraz ze zwiększeniem areału gospodarstw [MUZALEWSKI 2014]. Natomiast wyrażone w kW/ha nasycenie mocą ciągników wyraźnie maleje w miarę wzrostu powierzchni poszczególnych gospodarstw.   
 
Spośród wyżej wymienionych, do oceny racjonalności doboru ciągników do gospodarstw rolnych, proponuje się następujące rodzaje wskaźników:
 
-        nasycenie gospodarstwa mocą ciągników, kW/ha UR,  
 
-        łączna moc ciągników w gospodarstwie, kW/gospodarstwo,  
 
-        liczba ciągników, sztuk/gospodarstwo,
 
-        maksymalna moc pojedynczego ciągnika w gospodarstwie, kW/ciągnik.
 
Wartości wskaźników wyposażenia rolnictwa krajowego w ciągniki rolnicze w latach 2002 i 2010, w ramach grup obszarowych gospodarstw posiadających ten rodzaj środka energetycznego, prezentuje tabela I i II (załącznik 1), a gospodarstw objętych badaniami IBMER/ITP w latach 1992-2002 oraz w latach 2009-2010 – tabela V, VI i VII (załącznik 2).
 
Zmienność i rozrzut wartości tych wskaźników, według średniego areału gospodarstw w 314 powiatach ziemskich w 2010 r., przedstawiono na rysunkach: A, B, C, D i E (załącznik 2).  
 
Należy jednak podkreślić, że są to wielkości przeciętne, które nie odzwierciedlają rzeczywistego rozrzutu wartości tych wskaźników w poszczególnych grupach gospodarstw. Potwierdzają to między innymi badania IBMER/ITP, z których wynika, że w gospodarstwach o podobnym areale użytków rolnych występuje dość duże zróżnicowanie zarówno liczby posiadanych ciągników, jak również ich mocy. Jest to spowodowane między innymi różną siłą ekonomiczną poszczególnych gospodarstw, poziomem ich rozwoju, w tym poziomem mechanizacji prac rolnych, preferowaną formą mechanizacji (np. najem lub świadczenie usług maszynowych), kierunkiem i intensywnością produkcji itp.
 
Pomimo tych zastrzeżeń, zaproponowana wyżej grupa wskaźników wydaje się najbardziej użyteczna, a zarazem prosta w zastosowaniu do oceny racjonalności projektów obejmujących zakup ciągników. Przyjęcie tego rodzaju wskaźników do oceny wyposażenia gospodarstw w ciągniki powinno umożliwić pracownikom ARiRM identyfikację tych przypadków, które znacząco odstają od przeciętnych w danej grupie obszarowej gospodarstw, czy też w danym regionie.
 
Dokonując doboru ciągników do gospodarstwa i oceniając ten dobór, należy mieć także na uwadze możliwości jego dalszego rozwoju. Dla większości producentów rolnych zakup ciągnika to inwestycja, którą trudno będzie powtórzyć za kilka lat, z uwagi na kwotę angażowanych w to przedsięwzięcie środków finansowych. Jest to więc inwestycja perspektywiczna, która musi uwzględniać dalszy rozwój gospodarstwa. Przewidywana modernizacja gospodarstwa, obejmująca na przykład: powiększenie obszaru gospodarstwa, względnie zmianę profilu produkcji lub zwiększenie jej intensywności, nie będzie najczęściej możliwa bez posiadania odpowiednio licznego i wydajnego parku ciągnikowego. Z powyższych względów proponuje się, aby przy ocenie doboru ciągników w poszczególnych poddziałaniach i operacjach PROW 2014-2020 uwzględnić około 10-20% nadwyżkę mocy ciągników w stosunku do aktualnych potrzeb gospodarstwa.  
 
1.3. Kryteria oceny doboru ciągników rolniczych
 
1.3.1. Wskaźniki doboru ciągników rolniczych
 
Na podstawie przeprowadzonej analizy i wyników badań proponujemy, aby do podstawowej oceny wniosków o dofinansowanie zakupu ciągników zamieszczony w tabeli 2 zestaw wskaźników racjonalnego wyposażenia gospodarstw w ciągniki rolnicze. Wartości tych wskaźników powinny stanowić punkt odniesienia do oceny racjonalności zakupu ciągników w projektach realizowanych w określonym regionie kraju.  Uwaga:  
 
W ocenie wyposażenia i doboru ciągników do gospodarstw o powierzchni do 100 ha, w tym w ocenie wartości wskaźników nasycenia gospodarstwa mocą ciągników, nie należy uwzględniać pojazdów w wieku 20 i więcej lat (z uwagi na stopień ich zużycia). W przypadku gospodarstw bardzo dużych, do 250 ha, powyższą granicę proponujemy obniżyć do 15 lat, a w przypadku gospodarstw największych, powyżej 250 ha - do 12 lat.  
 
 
 
Tabela 2.  Wskaźniki wyposażenia gospodarstw w ciągniki w zależności od areału użytków rolnych (UR)
 

Kryterium oceny: Podstawowym kryterium oceny doboru ciągników do gospodarstwa jest wskaźnik nasycenia gospodarstwa mocą ciągników, wyrażony w kW/haUR lub w kW/gospodarstwo, z uwzględnieniem tolerancji oceny (pkt. 1.3.2).
 
Wskaźnik maksymalnej mocy jednego ciągnika (kW/ciągnik) stanowi kryterium pomocnicze, nieprzesądzające o racjonalności doboru tych pojazdów do gospodarstwa.  Natomiast wskaźnik liczby ciągników w gospodarstwie (szt./gosp.) pełni rolę informacyjną, wskazując na przeciętną liczbę ciągników w typowym, w danej grupie obszarowej, gospodarstwie rolnym.
 
Odstępstwa od w/w kryteriów oceny, w tym dotyczące mocy lub liczby ciągników, powinny być uzasadnione specyficznymi wymaganiami realizowanej produkcji. Przykładem mogą być technologie produkcji o wysokich wymaganiach dotyczących terminowości zbioru, które w konsekwencji mogą powodować konieczność zastosowania agregatów ciągnikowomaszynowych o dużej wydajności lub większej liczby ciągników i zestawów transportowych (np. szybki zbiór i dostawa dużej partii młodych ziemniaków, warzyw lub innych produktów do odbiorcy hurtowego). W tych przypadkach racjonalność zakupu ciągnika powinna być uzasadniona wysokością potencjalnych strat z tytułu nieterminowego wykonania prac maszynowych lub potencjalną dochodowością uprawy danej rośliny.
 
Podczas analizy i oceny doboru ciągników do gospodarstwa, w tym zwłaszcza przy stosowaniu tolerancji oceny, należy zastosować podejście indywidualne, biorąc pod uwagę specyficzne uwarunkowania prowadzonej działalności rolniczej. Należy zwrócić uwagę, że podstawowy ciągnik w gospodarstwie powinien zapewnić możliwość pracy w najtrudniejszych warunkach glebowych z dostatecznie dużymi narzędziami uprawowymi, o wydajności dostosowanej do skali produkcji. Różnice w klasie uciągu podstawowego ciągnika pomiędzy gospodarstwami dysponującymi skrajnie różnymi glebami mogą być nawet dwukrotne.  
 
1.3.2. Tolerancja oceny  
 
Przy doborze ciągników do gospodarstwa stosuje się trzy rodzaje tolerancji oceny: a. Tolerancja standardowa – do 20% (tabela 2),  która uwzględnia między innymi zróżnicowane warunki gospodarowania pomiędzy poszczególnymi jednostkami produkcyjnymi (głównie rodzaj gleb i ukształtowanie terenu, rzutujące na moc i siłę uciągu ciągników współpracujących zwłaszcza z narzędziami uprawowymi). Wartość standardowej tolerancji jest zróżnicowana w zależności od areału gospodarstwa. Największą tolerancję oceny (t = 20%) stosujemy w grupach gospodarstw do 30 ha UR, a najmniejszą (t = 10%) w gospodarstwach o powierzchni powyżej 150 ha.  Tabela 2. Wartości tolerancji standardowej


b. Tolerancja dodatkowa – do 10% (tabela 3),  uwzględnia wpływ średniej odległości działek rolnych od siedliska gospodarstwa na wydajność eksploatacyjną agregatów ciągnikowo-maszynowych, a w konsekwencji na niezbędną moc ciągników.

1.3.3. Przykłady szacowania wartości wskaźników  
PRZYKŁAD nr 2: Oszacowanie wartości wskaźników wyposażenia gospodarstwa w ciągniki rolnicze, dla poniższych danych:
 
–  areał użytków rolnych = 40 ha UR,
 
–  średnia odległość działek rolnych od siedliska gospodarstwa = 7,2 km,
 
–  obsada zwierząt gospodarskich = 25 SD,
 
–  gospodarstwo nie posiada samobieżnej ładowarki.

1.3.4. Uwagi dodatkowe
 
W gospodarstwach do 300 ha, które w dużej części są gospodarstwami rodzinnymi, korzystającymi z pomocy pracowników najemnych w ograniczonym zakresie, liczba ciągników nie powinna w większości przypadków przekraczać wartości podanych w tabeli 2. W gospodarstwach o powierzchni powyżej 300 (500) ha wartości wskaźników wyposażenia w ciągniki rolnicze należy traktować z dużym marginesem tolerancji. Wynika to między innymi z istotnego związku pomiędzy kierunkiem i stosowanymi technologiami produkcji, organizacją gospodarstw i formą ich własności, a poziomem zmechanizowania, w tym z liczbą i mocą użytkowanych ciągników. Gospodarstwa o typowo zbożowym kierunku produkcji, stosujące uproszczone technologie uprawy i siewu, zwykle są wyposażone w mniejszą liczbę ciągników, ale o dużej mocy. W wielokierunkowych przedsiębiorstwach rolnych, w tym z produkcją zwierzęcą, liczba ciągników jest odpowiednio większa, z uwagi na zakres wykonywanych czynności produkcyjnych.  
 
Zaproponowana metoda wskaźnikowej oceny doboru ciągników do gospodarstw jest znacznie łatwiejsza w zastosowaniu, ale też mniej dokładna, niż metoda z wykorzystaniem kart technologicznych, a wynik tak przeprowadzonej oceny należy traktować z pewnym marginesem tolerancji (około 10-20%). Dlatego w przypadkach dyskusyjnych konieczne jest przeprowadzenie bardziej wnikliwej analizy wniosku o dofinansowanie zakupu ciągnika. W ramach tej analizy należy uwzględnić specyficzne potrzeby gospodarstw, z uwagi na liczbę i wydajności maszyn oraz moc współpracujących z nimi ciągników. Jak wcześniej stwierdzono (patrz pkt. I.2 i I.3), potrzeby te determinowane są indywidualnymi warunkami gospodarowania i specyfiką prowadzonej działalności, w tym przede wszystkim: zwięzłością gleby, rzeźbą terenu, warunkami agroklimatycznymi, rozłogiem gospodarstwa oraz strukturą upraw i specjalizacją produkcji.  
 
Na tym etapie szczegółowej analizy i oceny doboru ciągników do gospodarstw pomocne mogą być informacje zawarte w załączniku do niniejszego opracowania, w tym dotyczące zapotrzebowania na moc ciągników w ważniejszych pracach uprawowych w zależności od zwięzłości gleby (załącznik - tabela VI) oraz nakładów pracy ciągników w uprawie poszczególnych rodzajów roślin (załącznik - tabela VII i VIII).  
 
W trakcie oceny doboru ciągników do gospodarstwa należy między innymi zwrócić uwagę na strukturę użytków rolnych gospodarstwa oraz na strukturę zasiewów. Gospodarowanie na trwałych użytkach zielonych (łąki i pastwiska) zwykle nie wymaga znacznego nakładu pracy i mocy posiadanych ciągników. Natomiast duży udział okopowych w strukturze gruntów ornych oznacza, że w okresie jesiennych zbiorów gospodarstwo potrzebuje znacznego potencjału ciągników. Również gospodarstwa z dominującym udziałem zbóż, zwłaszcza ozimych, będą często wymagały ciągników o wyższej mocy, do współpracy z wydajnymi maszynami uprawowymi i agregatami uprawowo-siewnymi, po to, aby zdążyć na czas z pożniwnym przygotowaniem roli do siewu i siewem ozimin.  
 
Gospodarstwa hodowlane, a zwłaszcza prowadzące chów bydła mlecznego, o średniej lub dużej skali produkcji, wymagają najczęściej dodatkowego ciągnika o małej lub średniej mocy do prac związanych z codzienną obsługą stada – zbiór i transport zielonki, przygotowanie i zadawanie pasz objętościowych oraz słomy, usuwanie i pryzmowanie obornika itp.   Przy tym nie znajdzie uzasadnienia dofinansowanie zakupu bardzo dużego ciągnika (np. o mocy 100 kW) przez gospodarstwo o małym lub średnim areale (np. do 30 ha), gdyż w większości typowych przypadków nie wymaga ono maszyn o tak znacznym zapotrzebowaniu na siłę uciągu. Oczywiście, że zawsze mogą być przypadki szczególne i odstępstwa od reguły, ale powinny one być uzasadnione specyficznymi wymaganiami realizowanej produkcji. Dotyczy to zwłaszcza produkcji nietypowej, niszowej, o wysokich wymaganiach na przykład co do czasu zbioru, które w konsekwencji mogą powodować konieczność zastosowania agregatów ciągnikowo-maszynowych o dużej wydajności (np. szybki zbiór i dostawa dużej partii ziemniaków jadalnych, warzyw lub innych produktów do odbiorcy hurtowego). W tych przypadkach racjonalność zakupu ciągnika powinna być uzasadniona wysokością potencjalnych strat z tytułu nieterminowego wykonania prac maszynowych lub potencjalną dochodowością uprawy danej rośliny.  
 
Takie podejście do oceny projektów inwestycyjnych będzie wymagało od pracowników ARiMR wnikliwej analizy danych zawartych we wniosku o dofinansowanie zakupu ciągnika.  

 
1.4. Ciągniki sadownicze
 
W przypadku gospodarstw sadowniczych lub warzywniczych liczbę, moc i typ ciągników należy dobrać do wykonywanych w tych gospodarstwach specyficznych prac i wysokich wymagań co do terminowości zabiegów agrotechnicznych. Dotyczy to zwłaszcza zabiegu chemicznej ochrony. Zwykle w sezonie agrotechnicznym opryskiwacze są na stałe zagregowane z ciągnikami, aby w razie wystąpienia zagrożenia natychmiast wykonać opryskiwanie drzew, bez konieczności pracochłonnego podłączania maszyny do ciągnika. Z uwagi na konieczność wykonania oprysku jednego gatunku w ciągu jednego dnia, liczbę niezbędnych zestawów (ciągnik + opryskiwacz) dobiera się do powierzchni sadu i wydajności oprysku. Najczęściej 1 zestaw wystarcza na 10-12 ha jednego gatunku drzew lub krzewów. Liczbę potrzebnych ciągników może także determinować znaczna odległość (4-5 km) sadu lub kilku odrębnych sadów. W takim gospodarstwie drugi ciągnik jest zwykle niezbędny do szybkiej zwózki zebranych owoców w warunkach ryzyka wystąpienia przymrozków.  
 
Do podstawowych zabiegów w produkcji owoców, przy których niezbędny jest ciągnik, należy pielęgnacja roślin i gleby, zabiegi ochrony przed chorobami i szkodnikami, nawożenie, zbiory i transport owoców. Najbardziej energochłonne maszyny w sadownictwie to opryskiwacze i kosiarko-rozdrabniacze, więc to one determinują dobór mocy ciągnika [WAWRZYŃCZAK 2000].  
 
Do współpracy z opryskiwaczami zwieszanymi o pojemności 300-400 l konieczny jest ciągnik o mocy 35-45 kW, a do maszyn o pojemności 600-800 l - ciągnik o mocy 60-75 kW. Opryskiwacze zaczepiane (1000-2000 l) wymagają relatywnie mniejszych ciągników (35-45 kW). Do kosiarko-rozdrabniaczy sadowniczych o szerokości roboczej 1,6-3,0 m niezbędny jest ciągnik o mocy 20-40 kW, a do sadowniczych rozdrabniaczy gałęzi o szerokości 1,5-1,8 m – ciągnik o mocy 30-45 kW.  
 
Ścieżki przejazdowe w sadach intensywnych i na plantacjach towarowych krzewów jagodowych narzucają konieczność użycia wąskich ciągników sadowniczych o szerokości 1,2 -1,5 m z małym promieniem skrętu [GAWORSKI 2010]. Do pracy w młodych sadach, bez trawiastej okrywy ścieżek przejazdowych, a także w sadach położonych na wzniesieniach, niezbędny jest ciągnik z przednim napędem. Zapotrzebowanie na moc do przetaczania agregatów na terenach pochyłych jest znacznie zwiększone podczas jazdy pod górę. Należy o tym pamiętać przy doborze ciągnika do sadów położonych na zboczach. Większe ciągniki mogą być potrzebne sadownikom prowadzącym uprawy na zboczach i wzniesieniach, oraz tym, którzy transportują owoce podczas zbiorów przyczepami na większe odległości [GWARA 2014]. Ponadto konieczność wykonywania częstych zabiegów opryskiwania skłania sadowników do zakupu ciągników z klimatyzowaną, szczelną kabiną z filtrami powietrza.  
 
Gospodarstwa z plantacjami krzewów i wiśni, na których planowany jest kombajnowy zbiór owoców, powinny mieć do dyspozycji ciągnik wyposażony w przekładnię z biegami pełzającymi, umożliwiającą mu ruch z prędkością około l km/godz. Podobne wymagania stawiane są także ciągnikom stosowanym w uprawach warzywniczych i ogrodniczych [SKUDLARSKI 2014]. Należy również pamiętać, że ciągniki zwężone są mniej stabilne i nie nadają się do celów transportowych na drogach publicznych, szczególnie z bardzo obciążonymi przyczepami.  

 
1.5. Ciągniki na terenach górzystych
 
Gospodarka rolna na obszarach górskich i pogórskich różni się znacznie od tej prowadzonej na obszarach nizinnych. Występują tu liczne utrudnienia naturalne wpływające na rozwój rolnictwa, takie jak: znaczne deniwelacje terenu utrudniające uprawę oraz wywołujące procesy erozji, niekorzystne warunki klimatyczne, oraz ograniczenia natury organizacyjnej jak np. silne rozdrobnienie gospodarstw i działek, duży udział użytków zielonych w strukturze upraw [GUS 2013]. Nachylenie terenu oraz znaczna zawartość w glebie części szkieletowych (odłamków skał, kamieni) sprawia, że występują także znaczące ograniczenia w uprawie mechanicznej gleby oraz w stosowanych technologiach produkcji roślinnej i zwierzęcej.
 
Największe obszary na terenach górzystych zajmowane są przez gospodarstwa rolnicze w paśmie Karpat i Sudetów, a także w Górach Świętokrzyskich, w tym według danych PSR’2002, w województwie małopolskim (53% powierzchni użytków rolnych), dolnośląskim (19,5%) i podkarpackim (19,0%) [GUS 2003b]. W 2010 r. powierzchnia ogólna przeciętnego gospodarstwa górskiego wynosiła zaledwie 5,63 ha, w tym powierzchnia użytków rolnych ok. 5,15 ha UR. Niemal na całym terytorium tych pasm górskich udział gospodarstw o powierzchni ogółem 20 ha i więcej jest mniejszy aniżeli 2,0% [GUS 2013]. Wyjątki w tym zakresie dotyczą głównie Beskidów Niskich i Bieszczad. Na tych terenach gospodarstwa posiadające grunty na 6 i więcej działkach stanowią ponad 1/4 ogółu (26,7%). W 2002 r. na obszarach górskich znajdowało się ponad 188 tys. gospodarstw, z których blisko 54 tys. (29%) posiadało ciągniki.
 
Ciągnik przeznaczony do pracy w terenach górskich powinien dysponować mocą o 30-35% większą niż ciągnik w analogicznym gospodarstwie położonym na terenach nizinnych JUCHERSKI 2008]. Podyktowane jest to koniecznością posiadania nadwyżki mocy z tytułu pracy w pochyłym terenie, a również ze względu na częstsze, niż w pozostałych regionach kraju, występowanie gleb zwięzłych i zakamienionych, stawiających większy opór podczas wykonywania prac uprawowych.  
 
Do zrealizowania pełnego zakresu prac wymaganych w typowym gospodarstwie górskim o areale do 50 ha wystarczają ciągniki o mocy silnika w zakresie 35-60 kW (48-82 KM) [SZEPTYCKI i in. 2005], [JUCHERSKI, KRÓL 2011]. W tym miejscu należy podkreślić, że na terenach górskich rolnicy coraz częściej rezygnują z typowej uprawy gleby i roślin polowych na rzecz użytkowania łąk i pastwisk oraz hodowli zwierząt.
 
Na uciążliwość gospodarowania na terenach górskich wpływa także strukturalne rozdrobnienie i rozproszenie działek oraz utrudniona dostępność do nich. Powyższe czynniki ograniczają możliwości efektywnego i wydajnego użytkowania sprzętu rolniczego. Nadrzędnym kryterium wyboru maszynowego wyposażenia górskich technologii jest jednak bezpieczeństwo operatorów użytkowanego sprzętu. Eksploatowane w warunkach górskich ciągniki powinny charakteryzować się obniżonym środkiem ciężkości, niezawodnym sprzęgłem i układem hamulcowym oraz odpowiednio dobranym zapasem energii napędu. Stateczność tradycyjnych ciągników można poprawić, mocując dodatkowe obciążniki i zwiększając rozstaw kół. Na polskim rynku dostępne są także nieliczne modele ciągników o obniżonym środku ciężkości i o większym od standardowego rozstawie kół oraz osi [FRANCIK i in. 2008].
 
Tradycyjny ciągnik powinien zachować stateczność na stoku o nachyleniu do 12 stopni. Zadowalającą jakość zabiegów uprawowych, a zwłaszcza orki, można osiągnąć na polach leżących na zboczach o pochyleniu do 8o. Podczas tych prac trzeba się liczyć ze spadkiem wydajności o 11-38% w porównaniu z warunkami pracy agregatów ciągnikowo-uprawowych w terenie płaskim, a także ze wzrostem zużycia paliwa. Do pracy na bardziej stromych zboczach należy wybrać specjalistyczne ciągniki górskie, zwane samojezdnymi nośnikami górskimi lub wielozadaniowymi transporterami rolniczymi. Umożliwiają one pracę na użytkach rolnych usytuowanych na zboczach o nachyleniu do 25-30.  
 
Podstawowym wymogiem trakcyjnym, stawianym ciągnikom i samobieżnym środkom energetycznym pracującym w terenach górzystych, jest napęd na dwie osie. Włączenie napędu przedniej osi zwiększa sprawność uciągu ciągników nawet powyżej 20%. Radykalnie skraca się też droga jego hamowania (nawet o 50%) i zwiększa manewrowość agregatów dzięki mniejszej średnicy zawracania [JUCHERSKI 2009]. Agregaty z napędem na dwie osie poruszają się po stokach trawiastych ze zmniejszonym poślizgiem kół, dzięki czemu zwiększa się przyczepność ciągnika do podłoża i zmniejsza ryzyko utraty przyczepności. Przedni napęd wpływa też znacząco na poprawę bezpieczeństwa pracy, zmniejszając ryzyko wywrotki ciągnika, zwłaszcza podczas jazdy z przyczepą w dół stoku.  

 
2. Przyczepy rolnicze
 
2.1. Użytkowanie przyczep w gospodarstwach rolnych  
 
Do sprawnego funkcjonowania rozwojowego gospodarstwa rolnego niezbędny jest nie tylko nowoczesny i wydajny park ciągnikowo-maszynowy, ale także odpowiednio dobrany zestaw środków przewozowych. Jest to szczególnie istotne np. w okresie żniw, a także zbioru okopowych i zielonek na kiszonkę, kiedy liczy się każda przyczepa do przewozu płodów rolnych z pola do gospodarstwa. Stosowane do tych prac maszyny, jak kombajny, samojezdne sieczkarnie polowe - to środki bardzo drogie, a koszty ich eksploatacji stosunkowo wysokie. Przestoje tych maszyn, powodowane brakiem odpowiedniej liczby środków przewozowych do odbioru zebranego materiału, wydłużają czas zbioru i zwiększają jego koszty. Konieczne jest zatem zapewnienie takiej liczby środków przewozowych, by droga maszyna zbierająca pracowała bez przestojów. Liczba ta zależy między innymi od wydajności zbioru, ładowności środków przewozowych, rodzaju zbieranego i transportowanego ładunku, wydajności urządzeń przeładunkowych w miejscu składowania oraz od odległości przejazdów [PAWLAK 2006].  
 
W 2010 r. przyczepy rolnicze (ciągnikowe) posiadało tylko 340 tys. gospodarstw w liczbie 547 tys. szt.[1] Wskaźnik liczby przyczep przypadających na każde gospodarstwo posiadające ten rodzaj środka transportowego wynosił przeciętnie 1,61, przy czym w gospodarstwach z grupy 20-30 ha – 1,99, a w grupie gospodarstw powyżej 100 ha - średnio 6,9 przyczep na gospodarstwo – tabela II (załącznik).
 
Mimo zauważalnego na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat postępu w zakresie wyposażenia gospodarstw w środki przewozowe, ich liczba jest w wielu gospodarstwach niewystarczająca, względnie są to przyczepy o znacznym stopniu zużycia, liczące 20 i więcej lat (tabela IX i X, załącznik 3). Pewne uzupełnienie niedoboru przyczep transportowych w Polsce stanowią rozrzutniki obornika. Znajdują one zastosowanie zwłaszcza w mniejszych gospodarstwach do transportu np. bel słomy i siana, zielonek, okopowych. Liczba tych środków w przeliczeniu na 100 ciągników wynosiła w 2010 r. 33, a razem z przyczepami rolniczymi - 70.  
 
W rozwiniętych, dobrze zmechanizowanych gospodarstwach prawie na każdy użytkowany w nich ciągnik powinna przypadać 1 przyczepa rolnicza - uniwersalna lub wywrotka. Te gospodarstwa należą do grupy gospodarstw silniejszych ekonomicznie, w tym zwłaszcza o większym areale użytków rolnych.  
 
W przypadku gospodarstw małoobszarowych zapewnienie we własnym zakresie odpowiedniej liczby przyczep transportowych jest z reguły niemożliwe. Pewnym rozwiązaniem jest powszechna współpraca sąsiedzka, obejmująca wzajemne wypożyczanie przyczep lub nawet zestawów transportowych (ciągnik z przyczepą) w okresach spiętrzenia prac przewozowych.  
 
Współcześnie coraz większy zakres prac przewozowych związanych z zaopatrzeniem gospodarstwa w środki produkcji oraz z odbiorem zwierząt, mleka, ziarna, sadzeniaków, warzyw i owoców przejmują firmy zajmujące się skupem lub przetwórstwem produktów rolnych. W tych jednostkach przyczepy są wykorzystywane nawet powyżej tysiąca godzin rocznie. Natomiast dla gospodarstw rolnych przyczepy ciągnikowe są ważnymi, ale tylko uzupełniającymi środkami produkcji. Z tego względu możliwość intensywnego ich wykorzystania w typowym gospodarstwie jest znacznie ograniczona.  
 
Wyniki badań IBMER/ITP z lat 2009-2010 (badania własna na podstawie WÓJCICKIEGO i in. [2009-2013]) wskazują, że w 45 gospodarstwach rodzinnych o areale od 8,6 do 150 ha przeciętne wykorzystanie przyczep rolniczych kształtowało się na poziomie 103 godz./rok i tylko w nielicznych przypadkach przekracza 200 godz./rok. Badane gospodarstwa posiadały średnio po 2,4 przyczepy (od 1 do 8), w liczbie 0,79 przyczepy na każdy użytkowany ciągnik (od 0,50 do 2,66 przyczep/ciągnik).  
 
W większych gospodarstwach przyczepy są użytkowane znacznie intensywniej. W grupie gospodarstw o powierzchni 200-1000 ha średnie wykorzystanie tych środków przewozowych wynosi 490 (150-640) godz./rok, a w grupie powyżej 1000 ha - 660 (580-800) godz./rok [KOWALIK, GRZEŚ 2006].  

 
2.2. Zasady doboru przyczep rolniczych
 
W typowym rodzinnym gospodarstwie rolnym zakup pierwszej lub kolejnej przyczepy dokonywany jest na podstawie praktycznej wiedzy i doświadczenia rolnika, z uwzględnieniem indywidualnych warunków rolniczo-produkcyjnych oraz możliwości finansowych. Jak wcześniej wspomniano, głównymi czynnikami determinującymi dobór rodzaju i wielkości przyczepy są: masa i rodzaj przewożonych ziemiopłodów oraz innych materiałów, krotność zadań przewozowych, wydajność maszyn zbierających, odległość przewozów. Natomiast czynnikami ograniczającymi ten dobór jest liczba i siła uciągu (a pośrednio moc) posiadanych ciągników oraz możliwości finansowe gospodarstwa.  
 
Przyjmuje się, że w warunkach rolnictwa polskiego potencjał pracy typowej przyczepy rolniczej wynosi około 6000 godzin, co przy założeniu jej eksploatacji przez okres 20 lat oznacza normatywne wykorzystanie przez 300 godzin w roku, a dla 25 lat – 240 godzin. Tak zdefiniowane graniczne (minimalne) wykorzystanie przyczep rolniczych mogłoby stanowić punkt odniesienia do oceny racjonalności ich doboru i użytkowania, w tym również w ramach poszczególnych poddziałań i operacji PROW 2014-2020. Trudność pojawia się jednak przy próbie oszacowania tego wykorzystania w warunkach konkretnego gospodarstwa. Konieczność zastosowania do tego celu szczegółowych kart technologicznych wyklucza praktyczną możliwość tego sposobu weryfikacji wniosków przez pracowników ARiMR.  Dlatego, podobnie jak w przypadku ciągników, również przy ocenie doboru przyczep do gospodarstw rolnych uznajemy za zasadne zastosowanie metody wskaźnikowej. Celem tej oceny jest weryfikacja dostosowania wielkości przyczepy do potrzeb przewozowych gospodarstwa, z uwzględnieniem indywidualnych uwarunkowań rolniczo-produkcyjnych i topograficznych. Przy powyższej ocenie należy kierować się między innymi poniższymi kryteriami weryfikującymi dostosowanie:
 
-   liczby przyczep do liczby użytkowanych w gospodarstwie ciągników,
 
-   ładowności przyczepy do siły uciągu, a pośrednio do mocy użytkowanych ciągników, - ładowności przyczepy do powierzchni gospodarstwa.  
 
a) Zakładamy, że w modernizujących się gospodarstwach rolnych o przeciętnych warunkach oraz strukturze i poziomie produkcji, a więc o typowych zadaniach przewozowych, na każdy użytkowany w nich ciągnik powinna przypadać co najmniej 1 przyczepa rolnicza.  
 
Najczęściej będzie to wywrotka (najlepiej trójstronna), względnie uniwersalna przyczepa skrzyniowa, jedno- lub dwuosiowa. Obecnie na rynku dostępna jest również szeroka oferta specjalistycznych przyczep skorupowych o ładowności 7-24 ton i pojemności 6-31 m3. Znajdują one zastosowanie głównie w firmach transportowych i w bardzo dużych gospodarstwach rolnych do przewozu roślin okopowych oraz zbóż i kukurydzy.  
 
W uzasadnionych przypadkach wskaźnik liczby przyczep do liczby ciągników może mieć wartości wyższe od 1. Dotyczy to przede wszystkim mniejszych gospodarstw, o powierzchni do 20-30 ha, użytkujących tylko 1 lub 2 ciągniki, podczas gdy np. do sprawnego odbioru ziarna od kombajnu niezbędne są 2 lub 3 przyczepy. W dużych gospodarstwach rolnych, dysponujących większą liczbą ciągników, a najczęściej i przyczep, łatwiej jest zapewnić niezbędną liczbę zestawów transportowych. W zależności od indywidualnych uwarunkowań rolniczo-produkcyjnych i topograficznych, relacja liczby posiadanych przez te gospodarstwa przyczep do liczby ciągników nie powinna być zwykle wyższa jak 1,1 do 1,33.  
 
Do sprawnego odbioru od kombajnu ziarna zbóż, rzepaku i kukurydzy z pól oddalonych od gospodarstwa o 2 do 3 km, najczęściej wystarczą 2 lub 3 przyczepy, o ładowności dostosowanej do wydajności kombajnu, plonu roślin i sposobu rozładunku. Przy zbiorze zboża z dalej położonych pól liczba niezbędnych zestawów transportowych wzrasta do 3-4, względnie powinny to być przyczepy o większej ładowności. Warto zwrócić uwagę, że w sprzyjających warunkach zbioru i przy dużych plonach ziarna, nowoczesne kombajny osiągają wydajność wynoszącą nawet 30 i więcej ton ziarna w ciągu 1 godziny. W tym przypadku gwarancją efektywnej pracy kombajnu jest organizacja sprawnego odbioru i transportu ziarna, z zastosowaniem przyczep o dużej ładowności.
 
Do prac wymagających wyjątkowo licznych i wydajnych zestawów transportowych zalicza się także zbiór zielonek, w tym kukurydzy na kiszonkę, przy użyciu sieczkarni samobieżnych. Podmioty świadczące usługi tymi wydajnymi maszynami najczęściej oferują równoczesny odbiór od sieczkarni i przewóz zebranego materiału do gospodarstwa (na pryzmę) własnymi przyczepami technologicznymi, przystosowanymi do przewozu materiałów objętościowych. Zwykle do współpracy z samobieżną sieczkarnią potrzeba od 2 do 3 zestawów transportowych (ciągnik z przyczepą objętościową) a nawet więcej, gdy odległość pomiędzy polem a gospodarstwem przekracza 4 do 5 kilometrów.  
 
b) Dostosowanie ładowności przyczepy do siły uciągu, a pośrednio do mocy użytkowanych ciągników  
 
Ładowność oraz objętość skrzyni ładunkowej to podstawowe cechy, według których dokonuje się doboru środków przewozowych do transportu różnych materiałów. Ładowność przyczepy i wynikające z niej zapotrzebowanie na siłę uciągu i moc współpracującego ciągnika nie powinny być większe niż siła uciągu największego z użytkowanych w gospodarstwie ciągników. Dopuszcza się około 30% nadwyżkę ładowności technicznej przyczepy w stosunku do mocy posiadanych ciągników, z uwagi na fakt niepełnego wykorzystywania jej ładowności przy przewożeniu płodów rolnych.  
 
c) Dostosowanie ładowności przyczepy do powierzchni użytków rolnych gospodarstwa  
 
Stosunkowo najprostszym sposobem weryfikacji zasadności doboru przyczepy do konkretnego gospodarstwa rolnego jest ocena dostosowania jej ładowności do powierzchnia użytkowanych gruntów rolnych. W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa zwiększa się ilość masy (ton) i pracy przewozowej (tonokilometry), a w konsekwencji zwiększa się także zapotrzebowanie gospodarstwa na bardziej liczne i o wyższej ładowności zestawy transportowe.  
 
Kryterium dostosowania wielkości przyczepy do areału gospodarstwa wskazuje te grupy obszarowe gospodarstw, w których użytkowanie poszczególnych typów przyczep jest najbardziej powszechne i uzasadnione, z uwagi np. na wielkość zadań przewozowych oraz moc posiadanych ciągników.  

 
2.3. Kryteria oceny doboru przyczep rolniczych
 
Kryteria oceny doboru przyczep do gospodarstw o określonej powierzchni użytków rolnych zamieszczono w tabeli 5. Natomiast w tabeli 6 zestawiono zapotrzebowanie przyczep o różnej ładowności na moc współpracujących ciągników.
 

 

Kryteria doboru:  
 
(1)     Podstawowe – Wskaźnik dostosowanie ładowności przyczepy do powierzchni użytków rolnych. Podane w tabeli 5 powierzchnie (ha UR) wskazują na grupy obszarowe gospodarstw, w których użytkowanie przyczep o określonej ładowności jest najbardziej powszechne i uzasadnione, z uwagi np. na wielkość zadań przewozowych oraz moc posiadanych ciągników.  
 
(2)     Dodatkowe – Oceniając dobór przyczepy do gospodarstwa bierzemy pod uwagę dostosowanie jej ładowność do mocy nabywanych i/lub użytkowanych w gospodarstwie ciągników.  
 
Tolerancja oceny: – standardowa do 20%,  
 
– dodatkowa, od 2 do 10%, w zależności od średniej odległości działek rolnych od siedliska gospodarstwa, analogicznie jak w przypadku oceny doboru ciągników rolniczych (tabela 3).
 
Celem oceny jest weryfikacja dostosowania wielkości przyczepy do potrzeb przewozowych gospodarstwa i mocy ciągników, z uwzględnieniem indywidualnych uwarunkowań rolniczoprodukcyjnych i topograficznych.  
 
W praktyce rolniczej ciągniki o podanych w tabeli 6 zakresach mocy charakteryzują się siłą uciągu niezbędną do pokonania oporów przetaczania w pełni obciążonej przyczepy. Te dość szerokie zakresy zapotrzebowania przyczep na moc współpracujących ciągników wynikają z różnych warunków pracy zestawów transportowych (pochylenie terenu, rodzaj podłoża), konstrukcji skrzyni ładunkowej (burtowa, skorupowa), rodzaju układu jezdnego i ogumienia, a także stopnia obciążenia przyczepy.
 
Nadrzędną miarą oceny racjonalności doboru i organizacji użytkowania przyczep rolniczych jest sprawność realizacji zadań przewozowych gospodarstwa rolnego, które wynikają z wymagań procesów technologicznych oraz powiązań gospodarstwa z rynkiem. Zadania te obejmują zarówno transport wewnętrzny (pole-gospodarstwo-pole), jak i transport zewnętrzny, związany z zaopatrzeniem gospodarstwa w środki produkcji oraz ze zbytem płodów rolnych.  
 
Trzeba jednak podkreślić, że uniwersalnym kryterium oceny racjonalności doboru zestawów transportowych do gospodarstwa i poszczególnych technologii jest wzajemna relacja pomiędzy korzyściami wynikającymi z faktu zastosowania wydajnych zestawów transportowych a kosztami ich posiadania i bieżącego użytkowania. Mamy więc tutaj na uwadze efektywność całego procesu produkcyjnego, o czym należy pamiętać przy doborze zestawów transportowych gospodarstwa.  

 
3. Ładowacze i ładowarki rolnicze  
 
3.1. Ładowacze ciągnikowe
 
Ładowacz ciągnikowy to niezastąpione urządzenie dla prawie każdego gospodarstwa rolnego. Ładowacz uwalnia rolnika od większości ciężkich prac za- i rozładunkowych, wykonywanych wcześniej ręcznie przy użyciu wideł, łopaty lub szufli. Nieporównywalnie zwiększa się także wydajność tych prac. Trudno w związku z tym odmówić rolnikowi zasadności zakupu ładowacza, mając na względzie uciążliwość i pracochłonność wykonywanych prac, zwłaszcza w gospodarstwie prowadzącym chów zwierząt.
 
Zakres zastosowań tych urządzeń jest bardzo szeroki. Służą one do codziennego usuwania odchodów zwierzęcych z korytarzy gnojowych, jak i do okresowego usuwanie obornika z obory lub chlewni z głęboką ściółką, do formowania pryzmy na gnojowni i załadunku obornika na rozrzutnik. Ponadto są one stosowane do załadunku rozsiewaczy wapna i nawozów, do różnych prac związanych z przemieszczaniem słomy, kiszonki i siana, w pracach remontowo-budowlanych, do zbioru kamieni z pola, załadunku buraków z pryzmy na przyczepy, czy też do przegarniania ziarna w magazynach płaskich.
 
Ładowacze ciągnikowe mogą pracować jako przyczepiane lub zawieszane. Największą popularnością w Polsce cieszą się ładowacze czołowe, a ich oferta jest bardzo szeroka, dostosowana do większości typów ciągników stosowanych w polskim rolnictwie. Do najważniejszych zalet ładowaczy czołowych należy zaliczyć ich niewygórowaną cenę, przynajmniej w najprostszych rozwiązaniach tych urządzeń, duży wybór oraz uniwersalność zastosowań - możliwość wykorzystania zarówno w obejściu, jak i na polu.  
 
Intensywna eksploatacja ładowaczy czołowych może powodować przyspieszone zużycie przedniej osi (duże obciążenia w trakcie pracy z ładowaczem), a także sprzęgła ciągnika, w wyniku częstej zmiany kierunku jazdy podczas prac załadunkowych. W większości rozwiązań ładowacz czołowy jest na stałe zamontowany na ciągniku. Istnieją także ładowacze z ramą wsporczą i mechanizmem pozwalającym na łatwy demontaż ładowacza, a także z tłumikiem drgań wysięgnika, dzięki czemu zmniejszone zostają dynamiczne obciążenia przedniej osi. Ze względu na wymiary ładowacza z ciągnikiem, manewrowanie tym zestawem jest mocno ograniczone wewnątrz budynków gospodarczych, a w wielu przypadkach nie jest nawet możliwy wjazd do tych budynków.   
 
Ładowacze zaczepiane oraz zawieszane na trójpunktowym układzie zawieszenia ciągnika predysponowane są głównie do prac stacjonarnych, w tym np. do załadunku obornika na rozrzutniki, korzeni buraków z pryzmy na przyczepy. Stosunkowo duża wydajność tych urządzeń wynika z możliwości swobodnego operowania chwytakiem zamontowanym na końcu obrotowego wysięgnika, bez konieczności manewrowania samym ciągnikiem. W przypadku prac załadunkowych wymagających równoczesnego manewrowania ciągnikiem, np. pobranie beli słomy i jej transport do obory, lepszym rozwiązaniem jest ładowacz czołowy.   
 
Ładowacze ciągnikowe wyposaża się w różnego rodzaju osprzęt, w tym np. w łyżki do materiałów sypkich, widły do obornika i do palet, widły i chwytaki do bel słomy i sianokiszonki, wybieraki kiszonki. W zależności od typu ładowacza i wielkości ciągnika mogą one operować ładunkami o masie od 300 do 2500 kg – tabela 7.  
 
Z uwagi na stateczność układu ciągnik – ładowacz czołowy, urządzenia o dużym udźwigu i wysokości podnoszenia wymagają ciągników o większej mocy, a więc cięższych i stabilniejszych, z odpowiednio wydajnym układem hydrauliki zewnętrznej. Mniejsze ciągniki wyposaża się w dodatkowy przeciwciężar.
 
Kryteria doboru ładowaczy ciągnikowych
 
Zasadność zakupu ładowacza ciągnikowego determinowana jest ilością prac za- i rozładunkowych w gospodarstwie. Uważa się, że gospodarstwa utrzymujące powyżej 10-15 SD zwierząt powinny być wyposażone w jeden z prostszych i tańszych typów ładowaczy. W przypadku gospodarstwa z jednym ciągnikiem będzie to ładowacz zawieszany, z uwagi na możliwość odłączenia od ciągnika. W gospodarstwach z dwoma lub większą liczbą ciągników może to być bardziej uniwersalny ładowacz czołowy. Jest on najczęściej montowany na drugim, z reguły mniejszym ciągniku, przeznaczonym do pomocniczych prac w gospodarstwie. Zakup ładowacza powinien być racjonalnie uzasadniony potrzebami danego gospodarstwa.  
 
Wybór typu ładowacza, charakteryzowanego maksymalnym udźwigiem i wysokością podnoszenia ładunków, zależy z jednej strony od dominującego w gospodarstwie rodzaju prac za- i rozładunkowych, a z drugiej – od typu posiadanego ciągnika.  
 
W badanych w latach 1992–2002 przez IBMER 41 gospodarstwach o areale 8–150 ha UR przeciętne wykorzystanie ładowaczy ciągnikowych wynosiło 65 godz./rok, a w 45 gospodarstwach o średnim areale 44,6–46,0 ha UR badanych w latach 2009–2010 – 103 godz./rok (załącznik 3, tab. IX i X). W większych gospodarstwach ładowacze użytkowane są znacznie intensywniej. W grupie 200–1000 ha wykorzystanie tych urządzeń wynosiło 400– 1000 godz./rok, a w grupie powyżej 1000 ha 400–800 godz./rok [KOWALIK, GRZEŚ 2006].  Zamieszczone w tabeli 7 wskaźniki doboru ładowaczy ciągnikowych prezentujemy jako materiał pomocniczy, wskazujący na typową wielkość gospodarstw (ha UR) lub obsadę zwierząt (SD) w jednostkach produkcyjnych wyposażonych w ten rodzaj sprzętu. W związku powyższym, wartości tych wskaźników nie należy traktować jako bezwzględnych kryteriów doboru ładowaczy ciągnikowych. Powinny one być natomiast użyteczne dla identyfikacji przypadków szczególnych, wyraźnie odbiegających od warunków przeciętnych.  



Kryterium oceny:  
 
     Przy doborze ładowaczy ciągnikowych wychodzimy z założenia, że każde gospodarstwo posiadające ciągnik rolniczy powinno być wyposażone w ten rodzaj sprzętu o ile uzasadnione jest to ilością i rodzajem prac przeładunkowych. W ocenie doboru ładowaczy należy zastosować podejście indywidualne.
 
     Głównym kryterium weryfikacji doboru będzie komplementarność z posiadanym lub nabywanym ciągnikiem, tj. dostosowanie ładowacza do określonego typu i mocy ciągnika. Dodatkowym kryterium będzie rodzaj, skala i warunki prowadzonej produkcji rolniczej, determinujące ilość i rodzaj prac przeładunkowych.  
 
3.2. Ładowarki samobieżne  
 
Samobieżne ładowarki rolnicze stanowią bardzo urozmaiconą gamę maszyn, o różnorodnych zastosowaniach, mocach silników i parametrach roboczych. Należą do nich niewielkie ładowarki podwórzowe, uniwersalne ładowarki kołowe oraz ładowarki teleskopowe.  
 
Z eksploatacyjnego punktu widzenia kryteriami wyboru ładowarek samobieżnych są:
 
-        zakres zastosowań,
 
-        przestrzeń w miejscu dokonywania prac przeładunkowych  
 
-        wymiary wjazdów i korytarzy w budynkach inwentarskich, magazynach,
 
-        parametry maszyny, w tym udźwig, wysokość podnoszenia, zasięg ramienia roboczego,  - wykorzystanie roczne.
 
Ładowarki podwórzowe
 
Ładowarki podwórzowe to niewielkie czterokołowe maszyny zwane „Hoftrakami” (z niem. ciągniki podwórzowe), wyróżniające się kompaktowymi wymiarami i zwrotnością. Wysięgnik ładowarki można wyposażyć w kilkanaście łatwo wymienialnych przystawek do różnego rodzaju prac w gospodarstwie rolnym. Podstawowym zastosowaniem tych maszyn jest usuwanie obornika z korytarzy gnojowych. Równie często są one wykorzystywane do dostarczania pokarmu zwierzętom, w tym dowożenia i rozwijania bel słomy i siana, wycinania i przewożenia bloków kiszonki, a także do prac remontowo-budowlanych oraz porządkowych na terenie gospodarstwa.  
 
Podstawowe zalety ładowarek podwórzowych to duża zwrotność, a przez to możliwość prowadzenia prac na wąskim obszarze. Zwrotność tych maszyn wynika nie tylko z małych rozmiarów, ale także z przegubowej ramy, łamanej pod dużym kątem. Hydrauliczny napęd wszystkich kół pozwala na bezstopniową regulacje prędkości jazdy oraz na błyskawiczną zmianę jej kierunku. Dzięki tym cechom, maszyny tego typu mogą swobodnie poruszać się w ciasnych chlewniach, oborach, stajniach, a nawet mogą wjeżdżać do poszczególnych boksów. Wykorzystywane są głównie w budynkach inwentarskich, gdzie ze względu na swe gabaryty nie może pracować ciągnik z ładowaczem.  
 
Najmniejsze modele tych maszyn mają szerokość zaledwie 0,8-0,9 m, a wysokość 1,7-1,9 m. Mogą unosić ładunki o masie do 500-900 kg na wysokość ok. 1,8 m. Napędzane są silnikami o mocy 15-20 kW. Większe modele wyposażone są w silniki o mocy do 35-45 kW i podnoszą ładunki o masie 1500-2100 kg na wysokość do ok. 3,2 m. Szerokość typowych ładowarek podwórzowych przeznaczonych do prac wewnątrz budynków inwentarskich nie przekracza 1,15 m.
 
Podstawowe kryteria doboru ładowarki podwórzowej do gospodarstwa, to przede wszystkim przestrzeń w miejscu dokonywania prac przeładunkowych, wymiary bram i korytarzy w budynkach inwentarskich, magazynach oraz rodzaj i ilość wykonywanej pracy.
 
Istotnym kryterium doboru ładowarki do gospodarstwa jest jej budowa i parametry techniczne. Ma tu znaczenie zarówno szerokość maszyny - z uwagi na szerokość przejazdów, ganków w pomieszczeniach gospodarskich, jej wysokość - z uwagi na wymiary bram i wjazdów do budynków oraz wysokość podnoszenia (załadunek wozu paszowego, rozrzutnika, przyczepy). Te czynniki wpływają na wielkość maszyny. Ważnym parametrem jest szerokość maszyny, wpływająca na jej stabilność. Stabilność tych maszyn zmienia się wraz ze stopniem skrętu i wysokością unoszonego ciężaru. Natomiast masa podnoszonych ładunków i rodzaj pracy determinują rodzaj napędu (stosowane są trzy rozwiązania z zakresu hydrauliki jazdy) i moc maszyny [KLUKOWSKI 2007].  
 
Są to maszyny drogie. Cena najmniejszych ładowarek samobieżnych jest porównywalna z ceną ciągników. Potencjał pracy tych maszyn wynosi około 9000 godzin [KTBL 2012]. Z ekonomicznego punktu widzenia powinny być użytkowane równie intensywnie jak ciągniki. Jest to możliwe np. przy codziennej obsłudze stada zwierząt. Ładowarka samobieżna zastępuje w tym przypadku ciągnik przy wszelkich pracach w obejściu, poczynając od usuwania obornika i dowożenia paszy, a kończąc na pracach porządkowych.
 
Najmniejsze modele ładowarek podwórzowych (15-25 kW) mogą być efektywnie użytkowane w gospodarstwach z obsadą 20-25 SD. Przy obsłudze takiego stada zwierząt ładowarka będzie codziennie wykorzystywana przez około 1 godzinę, w roku przez 365 godzin, a w okresie 20 lat przez 7300 godzin.  
 
Ładowarki kołowe
 
Grupę ładowarek o większych wymiarach, mocy i wydajności pracy stanowią typowe ładowarki kołowe. Moc ich silników zawiera się zwykle w przedziale 35-75 kW, a masa wywrotu 2100-3200 kg, przy wysokości podnoszenia (wysypu) do 3,2 m. Są to maszyny szersze 1,4-1,8 m i wyższe 2,0-2,6 m. Mogą być także wyposażone w wysięgnik teleskopowy. Z uwagi na rozmiary, ta grupa ładowarek wykonuje prace głównie poza budynkami gospodarczymi. W ograniczonym zakresie mogą być także stosowane do prac przeładunkowych na polu.  
 
Ładowarki teleskopowe
 
Są to maszyny o mocy silnika najczęściej 70-110 kW, o dużym udźwigu i zasięgu teleskopowego ramienia, ze sztywnym podwoziem i kierowanymi wszystkimi kołami. W wersjach rolniczych mogą one unosić ładunki najczęściej o masie 2-4 ton, na wysokość 4-8 m. W zależności od modelu maszyny maksymalny poziomy zasięg teleskopowego ramienia wynosi 5-13 m.  
 
Z uwagi na wysoką cenę i potencjał pracy (ok. 10000 godzin), te wysokowydajne maszyny są przeznaczone do wykonywania regularnie przeprowadzanych i powtarzających się prac. Znajdują zastosowanie przede wszystkim w przedsiębiorstwach rolnych zajmujących się obrotem towarowym, w magazynach zbożowych, przy zaopatrywaniu dużych instalacji do produkcji biogazu, a także przy przeładunku materiałów w firmach usługowych i bardzo dużych gospodarstwach (> 250 ha). Obecnie ładowarki teleskopowe są coraz częściej nabywane przez znacznie mniejsze gospodarstwa, nawet o areale poniżej 50 ha, w tym z dużą obsadą bydła mlecznego. Znajdują one także zastosowanie w niewielkich gospodarstwach o specyficznych kierunkach produkcji (np. pieczarkarnie, fermy drobiu). Typowy zakres zastosowań tej grupy maszyn obejmuje:  
 
-        załadunek, transport, rozładunek i stertowanie dużych bel słomy,
 
-        załadunek obornika oraz formowanie pryzmy kiszonki,
 
-        załadunek i magazynowanie płodów rolnych oraz np. nawozów, pasz, ziarna itp.,  - prace remontowo-budowlane w gospodarstwie rolnym.
 
Dobierając tę maszynę do gospodarstwa zwraca się uwagę głównie na udźwig wysięgnika teleskopowego i jego zasięg oraz moc silnika. Dobór tych parametrów zależy od charakteru wykonywanych prac. Według badań KOWALIKA I GRZESIA [2006] w gospodarstwach powyżej 1000 ha ta grupa maszyn jest wykorzystywana przez 800-1330 godzin w roku.
 
Kryteria doboru ładowarek samobieżnych
 
Zasadniczym kryterium oceny doboru ładowarek samobieżnych do gospodarstw rolnych jest dostosowanie tych maszyn do skali produkcji charakteryzowanej obsadą zwierząt (SD) i/lub areałem użytków rolnych (ha UR), a także rodzajem prowadzonej działalności rolniczej. Zalecane minimalne wartości wskaźników doboru ładowarek w zależności od skali produkcji zamieszczono w tabeli 8. W ocenie doboru należy także poddać analizie technologiczną i organizacyjną zasadność użytkowania tych maszyn, w zależności od rodzaju i warunków produkcji.



Kryterium oceny: Minimalna obsada zwierząt (SD) lub areał gospodarstwa (ha UR). Alternatywną metodą oceny racjonalności doboru do gospodarstw i użytkowania ładowarek jest zastosowanie metody technologicznej. Polega ona na analizie nakładów pracy ładowarek w poszczególnych rodzajach działalności w produkcji roślinnej, zwierzęcej i pracach ogólnogospodarczych. Wynikiem tej analizy powinno być oszacowania rocznego wykorzystania tych maszyn. W tej metodzie kryterium oceny doboru jest minimalne roczne wykorzystanie tych maszyn.  
 
Według źródeł zagranicznych (KTBL - Niemcy, FAT - Szwajcaria) i krajowych (ITP
 
Warszawa) potencjał eksploatacyjny samobieżnych ładowarek rolniczych wynosi 9000 - 10000 h (analogicznie jak w przypadku ciągników). Przy zakładanym 15–20-letnim okresie eksploatacji normatywne roczne wykorzystanie tych maszyn powinno wynosić WNORM =
 
500670 h/rok. Taką intensywność użytkowania ładowarek można uznać za optymalną z punktu widzenia minimalizacji kosztów ich eksploatacji i okresu amortyzowania. W warunkach polskiego rolnictwa tak wysoki poziom wykorzystania ładowarek zapewniają przede wszystkim duże gospodarstwa. Według aktualnych szacunków, intensywne wykorzystanie ładowarek jest także możliwe w gospodarstwach o mniejszym areale, ale o specyficznych kierunkach produkcji.  
 
Natomiast zgodnie z założeniami metody oceny racjonalności wyposażenia gospodarstw w środki mechanizacji kryterium oceny doboru ładowarki do gospodarstwa będzie jej minimalne wykorzystanie w roku WRN wynoszące:
 
WRN = WNORM × 0,75 = 500 670 h/rok × 0,75 = 375 500 h/rok.
 
W związku z powyższym taki poziom wykorzystania ładowarek należy uznać jako racjonalny z punktu widzenia wymagań poszczególnych poddziałań i operacji PROW 2014-2020.

 
4. Podnośniki widłowe  
 
4.1. Podnośniki widłowe ciągnikowe
 
Ciągnikowe podnośniki (ładowacze) widłowe przeznaczone są do prac załadunkoworozładunkowych przede wszystkim w sadownictwie i warzywnictwie, a w ograniczonym zakresie także w klasycznych gospodarstwach rolnych. Umożliwiają podnoszenie ładunków umieszczonych w skrzyniopaletach, na paletach i w pojemnikach, przemieszczanie ich na niewielkie odległości, a następnie składowanie tych ładunków na niskich przyczepach sadowniczych lub na typowych przyczepach rolniczych. Udźwig tych urządzeń zawiera się w przedziale od 600 kg do nawet 1400 kg, a wysokości podnoszenia - od 1,8 m do 2,7 m.
 
Podnośniki czołowe są podwieszane na wsporniku osi przedniej ciągnika, a podnośniki tylne – na trójpunktowym układzie zawieszenia ciągnika. Zwykle są one montowane na ciągnikach małej i średniej mocy (od 22 kW do 45 kW), powszechnie użytkowanych w gospodarstwach sadowniczych i warzywniczych. Często w celu zwiększenia ładowności zestawu transportowego na ciągnikach o większej masie i mocy montowane są jednocześnie oba te urządzenia. Ciągnikowe podnośniki widłowe są powszechnie wykorzystywanym środkiem transportu do podwożenia skrzyniopalet w czasie zbioru jabłek, a także wiśni lub malin na soki i wywożenia ich z uliczek przejazdowych oraz do ich załadunku na przyczepy [RABACEWICZ 2000].
 
Zasadniczą zaletą tych urządzeń jest relatywnie niska cena, zwłaszcza w porównaniu z ceną ładowarek samobieżnych i terenowych wózków podnośnikowych oraz możliwość wykorzystania posiadanego ciągnika do specjalistycznych prac za- i rozładunkowych. Z uwagi na ograniczoną wydajność, użytkowanie podnośników widłowych jest uzasadnione w mniejszych gospodarstwach sadowniczych. Urządzenia te znacząco zmniejszają uciążliwość pracy ludzkiej i zwiększają jej wydajność przy za- i rozładunku oraz przemieszczaniu zebranych owoców i warzyw.  
 
Ciągnikowe podnośniki widłowe mogą być racjonalnie wykorzystywane w każdym gospodarstwie sadowniczym (głównie sady jabłoniowe) i warzywniczym, które użytkuje ciągnik rolniczy oraz stosuje technologię zbioru owoców lub warzyw do skrzyniopalet lub do innych pojemników przystosowanych do przemieszczania na zębach podnośnika.  
 
Kryteria oceny racjonalności doboru: a) użytkowanie ciągnika,  
 
b) technologia zbioru owoców lub warzyw, względnie innych płodów rolnych do skrzyniopalet lub do innych pojemników przystosowanych do transportu na podnośniku widłowym.  

 
4.2. Wózki widłowe podnośnikowe
 
Wózki widłowe podnośnikowe to urządzenia przeznaczone do podnoszenia ładunków na znaczną wysokość (od 2,5 do kilkunastu metrów), a także do ich przemieszczania na nieduże odległości w obrębie magazynów, budynków produkcyjnych i w bezpośrednim ich otoczeniu.   Na zakup wózka widłowego powinni decydować się wyłącznie użytkownicy gospodarstw specjalistycznych, prowadzący działalność związaną z posiadaniem sporego magazynu, w którym produkty są składowane na paletach, w skrzyniopaletach lub kontenerach. Cechą wózków widłowych podnośnikowych jest ich zdolność do przemieszczania „standaryzowanych” ładunków w pionie, w tym zestawiania ich jeden na drugim w stosy, względnie ustawiania ich na półkach kilkukondygnacyjnych regałów, a także do załadunku i rozładunku przyczep oraz samochodów ciężarowych. Znajdują one zastosowanie w sortowniach i przechowalniach owoców, warzyw, ziemniaków, mieszalniach pasz, a nawet do obsługi gospodarstw drobiarskich.  
 
Przykładowe zastosowania:
 
-   dowożenie i odbieranie skrzyniopalet z linii sortującej jabłka oraz składowanie jabłek w chłodniach,
 
-   przewożenie ustawionych na paletach skrzynek pomidorów i innych warzyw pomiędzy szklarniami a sortownią, a następnie układanie palet w przechowalni lub ich załadunek na środki transportowe,  
 
-   transport i ustawianie palet skrzyniowych jedna na drugiej w przechowalni ziemniaków (jadalnych lub sadzeniaków),  
 
-   odbiór palet ze skrzynkami kalafiorów z linii sortującej i załadunek na samochody ciężarowe.
 
Do pracy w pomieszczeniach zamkniętych przeznaczone są przede wszystkim wózki z napędem elektrycznym, tzw. wózki akumulatorowe. W dobrze przewietrzanych magazynach można także stosować wózki spalinowe zasilane gazem propan-butan. Wózki elektryczne to maszyny o bardzo zwartej konstrukcji. Kompaktowe rozmiary oraz ogromna zwrotność tych wózków (mogą zawracać prawie w miejscu) predysponują je do pracy w wąskich korytarzach i ciasnych magazynach. Natomiast z uwagi na niewielki prześwit oraz małą średnicę kół jezdnych wózki elektryczne powinny się poruszać prawie wyłącznie po równym i utwardzonym podłożu, np. po betonowej posadzce magazynu. Do pracy na zewnątrz pomieszczeń produkcyjnych, na nierównym podłożu, lepiej nadają się nieco większe wózki spalinowe (na gaz lub olej napędowy) wyposażone w ogumienie terenowe.
 
Pewną niedogodnością związaną z użytkowaniem wózków elektrycznych jest konieczność zakupu wydajnego prostownika do ładowania baterii akumulatorów oraz stała ich konserwacja. Typowe wózki podnośnikowe podnoszą ładunki na wysokość 2,5-6 m, a wózki specjalizowane nawet wyżej. W zastosowaniach rolniczych najczęściej stosuje się wózki o udźwigu 1,0-1,5 tony.  
 
Z uwagi na wysoki koszt zakupu oraz znaczny potencjał eksploatacyjny (około 9000 godzin), samojezdne czołowe wózki podnośnikowe, czyli tzw. „widlaki”, przeznaczone są prawie wyłącznie do gospodarstw wysokoprodukcyjnych.


IV.  Wskaźniki oceny doboru i wykorzystania wybranych maszyn, narzędzi i urządzeń rolniczych

 
1. Maszyny, narzędzia i urządzenia stosowane w uprawach polowych  
 
1.1. Uwagi do metody oceny racjonalności zakupu maszyn
 
Ocenę racjonalności zakupu i użytkowania maszyny dokonuje się przez porównanie potencjalnego wykorzystania maszyny w gospodarstwie WR z ustaloną dla danego rodzaju i typu maszyny wartością wskaźnika stanowiącego kryterium oceny – kryterium podstawowe lub dodatkowe.  
 
Potencjalne wykorzystanie maszyny - WR
 
Potencjalne wykorzystanie maszyny WR (ha/rok) szacuje się na podstawie struktury i powierzchni poszczególnych upraw w gospodarstwie, z uwzględnieniem krotności wykonywania zabiegów agrotechnicznych.  Podstawowe kryterium oceny
 
Dla wymienionych w punktach 1.2 – 1.24 maszyn i narzędzi stosowanych w produkcji roślinnej podstawową wartością kryterialną jest minimalne wykorzystanie w roku WRN, wyrażone w hektarach wykonanej w ciągu roku pracy. To wykorzystanie zostało określone dla poszczególnych rodzajów i typów maszyn według poniższej formuły:
 
WRN  k TH W07 (ha/rok),
 
T
 
gdzie:
 
TH  – potencjał eksploatacyjny maszyny wyrażany najczęściej liczbą godzin pracy, rzadziej liczbą hektarów wykonanej pracy, godz. lub ha,
 
W07  – wydajność eksploatacyjna, ha/godz., T         – zalecany okres eksploatacji, lata, k   – współczynnik korekcyjny.  
 
Potencjał eksploatacyjny - TH , THA
 
Potencjał eksploatacyjny maszyny to miara jej zdolności do wykonania określonej ilości pracy (godz., ha, t, szt. itp.) w typowych warunkach oraz przy prawidłowej obsłudze i przeprowadzaniu bieżących napraw. Jest to całkowity zasób pracy, jaki ma fabrycznie nowa maszyna do momentu jej pełnego eksploatacyjnego zużycia (kasacji). Jest to parametr charakterystyczny dla danego rodzaju maszyn, ale jego wartość jest także zależna od jakości wykonania, a więc marki producenta. Potencjał eksploatacyjny maszyny nazywany jest w różnych publikacjach: zdolnością przerobową, potencjałem użytkowym, technicznym zasobem pracy, resursem lub normatywnym wykorzystaniem w okresie trwania. Normatywne potencjały eksploatacyjny poszczególnych rodzajów i typów maszyn oraz urządzeń rolniczych są publikowane w specjalistycznych wydawnictwach krajowych i zagranicznych.
 
Dla wybranych maszyn ich potencjał pracy został podany w jednostkach powierzchni wykonanej pracy – THA (ha). W tym przypadku wykorzystanie minimalne tych maszyn WRN zależy tylko od założonego okresu eksploatacji maszyny T oraz od przyjętej wartości współczynnika korekcyjnego k. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że wartość THA została określona dla przeciętnych warunków pracy. W przypadku maszyn i narzędzi stosowanych do uprawy gleb ciężkich lub zakamienionych wartość potencjału pracy THA będzie mniejsza od wartości przeciętnej o około 25%, z uwagi na szybsze tempo zużywania się elementów roboczych.  
 
Wydajność eksploatacyjna - W07
 
Wydajność eksploatacyjna określa ilość wykonanej pracy w czasie obejmującym: pracę efektywną, nawroty i przejazdy jałowe na polu, obsługę codzienną i przygotowanie maszyny do pracy, regulacje maszyny, usuwanie usterek technologicznych i technicznych na polu, przejazdy transportowe z gospodarstwa na pole i z pola na pole oraz czas niezbędnych przerw pracy operatora maszyny. W rezultacie wydajność eksploatacyjna większości rodzajów maszyn rolniczych wynosi 60-70% wydajności efektywnej i jest zależna m.in. od właściwej organizacji pracy maszyny oraz od rozmiarów pól i ich odległości od gospodarstwa.  
 
Zalecany okres eksploatacji - T
 
Do obliczeń minimalnego wykorzystania większości rodzajów maszyn przyjęto okres eksploatacji wynoszący od 20 do 25 lat. W nielicznych przypadkach, dotyczących wybranych rodzajów i typów maszyn, okres ten ograniczono do 15 lat. Z reguły dłuższe okresy trwania, w podanym zakresie zmienności, przewidziano dla maszyn o mniejszej wydajności, mających zastosowanie w niezbyt dużych gospodarstwach rolnych. Należy zauważyć, że w warunkach rozdrobnionego rolnictwa polskiego większość środków mechanizacji jest użytkowana nawet powyżej 30 lat.  
 
Współczynnik korekcyjny - k
 
Uwzględnienie w obliczeniach współczynnika korekcyjnego powoduje adekwatne do jego wartości (0,5 ÷ 0,75) obniżenie progu minimalnego wykorzystania maszyny WRN w stosunku do wymagań normatywnych. Wprowadzenie tego współczynnika ma na celu zwiększenie dostępności maszyn dla szerszej grupy potencjalnych beneficjentów programu PROW 20142020, aniżeli tylko dla użytkowników gospodarstw o bardzo dużej skali produkcji. Najniższe wartości tego współczynnika przyjęto dla modeli maszyn o wydajności najmniejszej w danej grupie, co w wielu przypadkach stwarza możliwość uznania za zasadny zakup tych maszyn nawet przez stosunkowo niewielkie gospodarstwa rolne.  
 
Dodatkowe kryterium oceny
 
W celu uproszczenia procesu oceny zasadności zakupu maszyn, w tym oceny stopnia jej wykorzystania, zaproponowano także kryterium dodatkowe (uzupełniające). Miarą tego kryterium jest odpowiadający wartości kryterium podstawowego np. areał gruntów ornych, względnie areał uprawy odpowiednich do rodzaju maszyny roślin lub powierzchnia łąk itp. Należy zauważyć, że w celu oszacowania wartości kryterium dodatkowego przyjęto określone założenia dotyczące np. zakresu zastosowania poszczególnych rodzajów maszyn, względnie krotności wykonywanych nimi zabiegów agrotechnicznych. Z powyższych względów wartość tego kryterium należy traktować jako „orientacyjną”, wskazującą tylko z pewnym przybliżeniem na powierzchniowe (w ha) wykorzystanie maszyny w gospodarstwach.  
 
Tolerancja oceny
 
Zgodnie z wcześniejszymi uwagami oraz wyjaśnieniami zawartymi w załączniku 6 w ocenie doboru maszyn do gospodarstw rolnych należy uwzględnić 20% tolerancję oceny. W związku z tym podstawą pozytywnej oceny racjonalności wyposażenia gospodarstwa w określony rodzaj sprzętu rolniczego powinno być spełnienie warunku:
 
WR  0,8 WRN
 
Uwagi dodatkowe:  
 
W ocenie wyposażenia gospodarstwa w środki mechanizacji nie należy uwzględniać maszyn   i urządzeń starszych niż 20 lat.
 
1.2. Pługi


a)  Szerokość robocza, zależna od modelu (producenta) pługa, w tym szerokości korpusów płużnych i ustawień pługa.
 
b)  Przeciętne zapotrzebowanie pługa na moc współpracującego ciągnika, zależne od rodzaju i typu pługa, szerokości roboczej, głębokości orki oraz warunków glebowych.  
 
c)  Minimalna powierzchnia gruntów ornych przy założeniu, że orkę łącznie z podorywką i orką przykrywająca obornik wykonuje się przeciętnie 1,5-krotnie w ciągu roku.  
 
Kryteria oceny:  - Podstawowe – minimalne wykorzystanie w roku WRN, ha/rok                             - Dodatkowe – minimalny areał gruntów ornych A, ha
 
Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od lokalnych uwarunkowań produkcyjnych.
 
W tabeli 9 podano przeciętne zapotrzebowanie poszczególnych rodzajów i typów pługów (o określonej liczbie korpusów płużnych) na moc współpracującego ciągnika. Dla określonej głębokości orki i warunków glebowych niezbędna moc ciągnika może różnić się od wartości przeciętnej o +/- 1525% zależnie od: rodzaju i rozwiązań konstrukcyjnych poszczególnych pługów, w tym np. rodzaju, szerokości i stosowanych zabezpieczeń korpusów płużnych, a także możliwości zmiany ustawień szerokości roboczej całego pługa, itp.
 
Dla dwu- i trzyskibowego pługa obracalnego wartość współczynnika k obniżono odpowiednio do 0,35 i 0,55. Tego rodzaju pługi są zalecane m.in. do stosowania na terenach zagrożonych erozją wodną. Takie tereny występują w Polsce południowej (tereny faliste), gdzie rozdrobnienie gospodarstw jest szczególnie duże. W tych warunkach możliwości odpowiednio wysokiego wykorzystania środków mechanizacji rolnictwa są ograniczone. Należy ponadto zwrócić uwagę na zróżnicowanie wydajności orki w zależności np. od wielkości pola, rodzaju gleby i mocy ciągnika - tabela 10. Potencjał eksploatacyjny pługów i pozostałych narzędzi stosowanych do uprawy gleb ciężkich i zakamienionych jest o około 25% niższy, co także należy uwzględnić przy ocenie ich wykorzystania.  

1.3. Brony talerzowe
* Areał gruntów ornych przy 1,5-krotnym zabiegu. W zależności od rodzaju borny talerzowe są najczęściej wykorzystywane do uprawy ściernisk, zwłaszcza po zbiorze rzepaku i kukurydzy, do doprawiania roli po orce, a także do wymieszania obornika z glebą.
 
Kryteria oceny:  - Podstawowe – minimalne wykorzystanie w roku WRN, ha/rok                             - Dodatkowe – minimalny areał gruntów ornych A, ha
 
Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od lokalnych uwarunkowań produkcyjnych.
 
 
1.4. Agregaty podorywkowe
 
Agregaty podorywkowe są szczególnie polecane do uprawy ściernisk na glebach lekkich i średniozwięzłych, na których bardzo dobrze mieszają resztki pożniwne z glebą i spulchniają jej wierzchnią warstwę. Na glebach zwięzłych bardziej odpowiednie do uprawy ścierniska są ciężkie brony talerzowe.  
 
Właściwe efekty pracy kultywatorów podorywkowych uzyskuje się przy pracy z prędkością 10-12 km/godz., co wraz ze znaczną szerokością roboczą (nawet 6 m i więcej) daje bardzo dużą wydajność powierzchniową. Uzyskanie tak dużych wydajności wymaga zastosowania ciągnika o odpowiednio wysokiej sile uciągu i mocy. Średnie zapotrzebowanie na moc współpracującego ciągnika wynosi od 20-25 kW do 32-37 kW na 1 m szerokości roboczej, w zależności od warunków pracy (zwięzłość gleby, głębokość pracy).  

* Powierzchnia zasiewów zbóż, rzepaku i kukurydzy, a więc roślin po zbiorze których wymagana jest uprawa ścierniska; zakłada się 1-2-krotne (średnio 1,5-krotne) wykonanie zabiegu w ciągu roku.  
 
Kryteria oceny:  - Podstawowe – minimalne wykorzystanie w roku WRN, ha/rok                             - Dodatkowe – minimalny areał gruntów ornych A, ha
 
Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od lokalnych uwarunkowań produkcyjnych.
 
 
1.5. Aktywne maszyny uprawowe  
 
Brony z aktywnymi elementami roboczymi są przeznaczone głównie do uprawy gleb ciężkich, rzadziej średnich. W warunkach, w których praca narzędziami biernymi jest niemożliwa lub utrudniona, obrotowe elementy robocze bron zapewniają dobre kruszenie i mieszanie gleby. Brony aktywne nie są natomiast zalecane do pracy na glebach lekkich z uwagi na ryzyko zniszczenia jej struktury.  
 
Najpopularniejszą grupę wśród aktywnych maszyn uprawowych stanowią brony wirnikowe – tabela 13. Ich elementami roboczymi są noże zamontowane na wirnikach obracających się wokół osi pionowej. Cięższe odmiany tych maszyn, z zębami zagiętymi do przodu, nazywa się również kultywatorami wirnikowymi. Rzadziej stosowaną grupą aktywnych maszyn uprawowych są brony rotacyjne, czyli tzw. rototilery – tabela 14. Elementami roboczymi tych maszyn są zęby (noże, dłuta, stopki) zamontowane na poziomo obracającym się wale.  
 
Podstawowym obszarem zastosowania bron aktywnych jest przedsiewna uprawa gleby. W tym zabiegu są one równie często stosowane jako maszyny pracujące samodzielnie, jak również w zestawie z nabudowanym siewnikiem, jako agregaty uprawowo-siewne. Maszyny te wyposażone są także w wały (strunowe, rurowe, typu Crosskill i inne), których zadaniem jest przede wszystkim wyrównanie i zagęszczenie spulchnionej wirnikami gleby przed siewem oraz utrzymywanie zadanej głębokości pracy brony. Aktywne brony uprawowe ułatwiają i przyspieszają przygotowanie pola do siewu, zwłaszcza na glebach cięższych, których nie da się odpowiednio doprawić narzędziami biernymi. Obecnie są one coraz częściej stosowane w gospodarstwach posiadających duże areały zbóż i rzepaku, z uwagi na krótki czas między zbiorem przedplonu i siewem rośliny następczej. W celu zapewnienia terminowego siewu, maszyny te pracują nawet po 20 godzin na dobę (w systemie zmianowym). W gospodarstwach wielkoobszarowych jedna 4 lub 4,5 metrowa maszyna potrafi w sezonie wykonać pracę na kilkuset hektarach.


Kryterium oceny: Minimalne wykorzystanie w roku WRN (ha/rok)  = Areał gruntów ornych (ha).
 Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od specyficznych uwarunkowań gospodarstwa.

Kryterium oceny: Minimalne wykorzystanie w roku WRN (ha/rok)  = Areał gruntów ornych (ha).
 
Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od specyficznych uwarunkowań gospodarstwa.
 
W porównaniu z biernymi agregatami uprawowymi, napędzane od WOM maszyny aktywne wymagają mocniejszych i większych (cięższych i stabilniejszych) ciągników. W zależności od typu maszyny, głębokości pracy i warunków glebowych współpracujący ciągnik powinien dysponować mocą od 25 do nawet 45 kW na każdy metr szerokości roboczej maszyny. Średnia masa bron wirnikowych wynosi ok. 400 (340-640) kg na metr szerokości, a rototilerów ok. 520 (440-650) kg/m w zależności od rodzaju zastosowanego wału ugniatającego. Do napędu tych maszyn pożądany jest zatem ciągnik o mocy od co najmniej 60-200 kW, z podnośnikiem o udźwigu od ok. 2000 kG do ponad 3000 kG, najlepiej z napędem na obie osie.
 
Z uwagi na wymaganą moc współpracującego ciągnika i poziom cen aktywnych maszyn uprawowych są one przeznaczone głównie dla dużych gospodarstw rolnych, gwarantujących sezonowe wykorzystanie na obszarze co najmniej 100 ha. Zakup najmniejszych około          2-metrowych modeli aktywnych maszyn uprawowych przez średnie i małe gospodarstwa limitowany jest przede wszystkim mocą posiadanych ciągników (nie mniej niż 60 kW). Alternatywnym rozwiązaniem może być zespołowy zakup i użytkowanie maszyny.  W ocenie potencjalnego wykorzystania aktywnych bron uprawowych należy przede wszystkim uwzględnić areał zasiewów rzepaku i zbóż ozimych. Dodatkowo można także wziąć pod uwagę zastosowanie rototilerów w uprawie pożniwnej, a w ograniczonym zakresie - wiosenną uprawę przesuszonych ciężkich gleb, w tym również wyrównanie niestarannie wykonanej orki.  
 
 
1.6. Agregaty do uprawy przedsiewnej  

* Powierzchnia gruntów ornych przy przeciętnie 1,5-krotnym przedsiewnym zastosowaniu agregatu  
Kryterium oceny: Minimalne wykorzystanie w roku WRN (ha/rok)  = Areał gruntów ornych (ha).
Tolerancja oceny: Do 20% zależnie od specyficznych uwarunkowań gospodarstwa.
1.7. Rozsiewacze nawozów mineralnych

* Parametr szerokości roboczej rozsiewacza nie stanowi kryterium oceny doboru;
** Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie nawożonych nawozami mineralnymi przeciętnie 3-krotnie w ciągu roku.
Kryterium oceny: Minimalne wykorzystanie w roku WRN (ha/rok) lub minimalny areał użytków rolnych A (ha).
Tolerancja oceny: Do 20% w zależności od specyficznych uwarunkowań prowadzonej produkcji rolniczej.
Wydajność pracy rozsiewaczy określono dla jednorazowego wysiewu nawozów mineralnych w ilości 200-300 kg/ha masy nawozu, tj. w dawce ok. 60-120 kg NPK/ha w czystym składniku. Łączny poziom nawożenia mineralnego w gospodarstwach prowadzących intensywną produkcję roślinną może wynosić nawet 350-450 kg NPK/ha w czystym składniku, tj. około 700-900 kg/ha wysianego nawozu. Tę ilość nawozu rozsiewa się przeciętnie 3-4 krotnie w ciągu sezonu.  
Należy jednak zauważyć, że w statystycznym polskim gospodarstwie rolnym poziom nawożenia mineralnego jest zdecydowanie niższy. Według danych GUS [2015] w latach gospodarczych 2004/05–2013/14 przeciętne zużycie nawozów mineralnych w Polsce wynosiło w czystym składniku 123,8 kg/ha, w tym nawozów azotowych 69,3 kg/ha, a nawozów fosforowo-potasowych odpowiednio 25,0 i 29,5 kg/ha. Pomiędzy rokiem gospodarczym 2005/06 a 2012/2013 łączne zużycie NPK zwiększyło się ze 123,3 kg/ha do 132,9 kg/ha, tj. o 7,8%.  
Zauważa się wyraźne zróżnicowanie poziomu nawożenia mineralnego pomiędzy poszczególnymi województwami.  W roku gospodarczym 2013/14 najmniejsze dawki NPK w przeliczeniu na hektar użytków rolnych stosowali rolnicy z woj. podkarpackiego (80,1 kg) i małopolskiego (84,6 kg), a największe z woj. opolskiego (188,0 kg) i dolnośląskiego (168,9 kg).
1.8. Rozrzutniki obornika
Potencjał eksploatacyjny (TH) rozrzutników obornika można wyrazić liczbą godzin pracy podczas wywożenia na pola i rozrzucania obornika. W warunkach rolnictwa polskiego potencjał ten szacuje się na ok. 1250 h. Minimalne wykorzystanie tych maszyn określa się zarówno liczbą godzin pracy w roku (h/rok), jak również ilością wywiezionego w roku obornika (ton/rok). Do oceny racjonalności doboru rozrzutników obornika do gospodarstwa proponujemy zastosować jedną z dwóch omówionych poniżej metod, biorąc za podstawę oceny ilość wywiezionego w roku obornika (ton/rok).
   Metoda 1
Kryterium oceny: Minimalna roczna produkcja obornika K1 (t/rok)
Przy ocenie racjonalności zakupu rozrzutnika o określonej ładowności należy oszacować ilość wyprodukowanego w gospodarstwie w ciągu roku obornika PO (t/rok), a następnie porównać tę ilość z ustaloną dla danego typu rozrzutnika wartością kryterialną K1 (t/rok). W celu określenia rocznej produkcji obornika przez poszczególne rodzaje zwierząt gospodarskich, w zależności od systemu ich utrzymania (na głębokiej lub płytkiej ściółce), należy posłużyć się odpowiednimi wskaźnikami (ton obornika/zwierzę) zamieszczonymi między innymi w Dz.U. 2005, Nr 93, p. 780[1] (wskaźniki dla bydła i trzody chlewnej zamieszczono w tabeli 19). Oszacowaną z wykorzystaniem tych wskaźników roczną produkcję obornika w gospodarstwie PO należy porównać z wartością kryterialną K1 – tab. 17.  
   Metoda 2
Kryterium oceny: Minimalna liczba krów lub tuczników w typowym stadzie zwierząt chowanych w cyklu zamkniętym K2 (szt.)
Zastosować można także uproszczoną metodę szacowania rocznej produkcji obornika. W tej metodzie roczną produkcję obornika szacujemy pośrednio na podstawie liczby krów mlecznych (według stanu średniorocznego) w stadzie bydła. Zastosowane w tej metodzie uproszczenie polega na przyjęciu do obliczeń typowej struktury stada bydła mlecznego[2]. W tym przypadku danej liczbie krów w stadzie o typowej strukturze (liczebność poszczególnych grup wiekowych zwierząt) odpowiada określona łączna produkcja obornika przez to stado zwierząt. Przy zastosowaniu tego podejścia na jedna krowę mleczną przypada około 32 ton obornika wyprodukowanego przez całe stado (chów na głębokiej ściółce), względnie 17 ton obornika (chów na płytkiej ściółce).  
Analogiczne wskaźniki dla typowego stada trzody chlewnej[3] chowanej w zamkniętym cyklu produkcyjnym wynoszą:
- chów na głębokiej ściółce – 10,5 ton obornika na 1 tucznika według stanu średniorocznego, - chów na płytkiej ściółce - 5,0 ton obornika na 1 tucznika według stanu średniorocznego.
Ocena doboru rozrzutnika obornika o określonym rodzaju adaptera roztrząsającego (szerokości roboczej) i ładowności sprowadza się do porównania liczby krów lub tuczników w utrzymywanym w gospodarstwie stadzie zwierząt z wartością kryterialna, którą jest wskaźnik minimalnej liczby odpowiednich zwierząt K2 (szt.), w zależności od systemu utrzymania – tab. 17.
W tabeli 17 zamieszczono minimalne wartości wskaźników doboru (K1 i K2) dwóch rodzajów rozrzutników (z adapterem roztrząsającym poziomym o szerokości roboczej 2-3m, i adapterem pionowym 4-walcowym o szerokości roboczej 8-12 m), o ładowności obornika od
3,5 do 14 ton, w zależności od systemu utrzymania zwierząt. Przy wyznaczaniu wartości wskaźników przyjęto dawkę obornika = 30 t/ha oraz odległość pola od gospodarstwa (pryzmy obornika) = 1,5 km.  

* Dla przeciętnej struktury stada bydła lub trzody chlewnej; ** W wartości rocznej produkcji obornika można również uwzględnić masę rozrzucanego kompostu.
Źródło: Obliczenia własne
Kryterium oceny: Minimalna roczna produkcja obornika K1 (t/rok) lub minimalna liczba
krów lub tuczników w typowym stadzie zwierząt chowanych w cyklu zamkniętym K2 (szt.).
Tolerancja oceny: 20-30% zależnie od średniej odległości pól od siedliska (pryzmy obornika) wg tabeli 18.
W przypadku rozrzutników obornika warto zwrócić uwagę na to, że zwłaszcza w mniejszych gospodarstwach są one stosowane - poza głównym przeznaczeniem - jak uniwersalny środek transportu (zwózka bel słomy, okopowych, zielonek itp.). Daje to możliwość zwiększenia ich rocznego wykorzystania.  
Przy sprawnym, zmechanizowanym załadunku obornika na rozrzutnik głównym czynnikiem limitującym wydajność pracy tej maszyny jest odległość pola od gospodarstwa (pryzmy obornika). Dojazd z gospodarstwa na pole i z powrotem zajmuje od kilku do kilkudziesięciu minut, podczas gdy załadunek maszyny i rozrzucanie obornika na polu – około 20-30 minut. Z tego względu eksploatacyjna wydajność rozrzutnika podczas nawożenia pola oddalonego o 4-5 km może być nawet 2-krotnie niższa, aniżeli pola oddalonego tylko o 1 km. Na ten aspekt użytkowania rozrzutnika należy także zwrócić uwagę podczas doboru maszyny do gospodarstwa i oceny wniosku.
W powyższych przypadkach należy skorygować zawarte w tabeli 17 wskaźniki doboru o odpowiedni współczynnik tolerancji, zależnie od odległości gruntów ornych od siedliska gospodarstwa. W wyniku tej korekty wskaźników uzyskuje się możliwość powiększenia ustalonej, dla określonej minimalnej produkcji obornika (kryterium K1) lub obsady zwierząt (kryterium K2), ładowności rozrzutnika o określony współczynnik tolerancji wg tabeli 18.

Przy doborze rozrzutnika obornika należy także wziąć pod uwagę warunki terenowe (nachylenie terenu) oraz siłę uciągu i moc przeznaczonego do współpracy ciągnika. Transport załadowanego rozrzutnika w pofałdowanym terenie i roztrząsania obornika na pochyłych polach, wymaga zastosowania odpowiednio dużego ciągnika.  


1.9. Wozy asenizacyjne
Potencjał eksploatacyjny (TH) wozów asenizacyjnych wyraża się liczbą wozów wywiezionej na pola gnojowicy lub gnojówki. W warunkach rolnictwa polskiego potencjał ten szacuje się na 8000 wozów w całym okresie użytkowania maszyny. Minimalne wykorzystanie tych maszyn można określić zarówno liczbą wozów wywiezionej w roku gnojowicy/gnojówki (szt./rok), jak również jej ilością (m3/rok). Przy ocenie racjonalności zakupu wozu asenizacyjnego o określonej pojemności należy oszacować ilość wyprodukowanych w gospodarstwie w ciągu roku ciekłych nawozów naturalnych, a następnie porównać z ustaloną dla danego typu wozu wartością kryterialną.  
Do oceny racjonalności doboru wozów asenizacyjnych do gospodarstwa proponujemy, analogicznie jak w przypadku rozrzutników obornika, zastosować jedną z dwóch omówionych poniżej metod, biorąc za podstawę oceny ilość wyprodukowanej w ciągu roku gospodarstwie gnojowicy/gnojówki (m3/rok).
  • Metoda 1
Kryterium oceny: Minimalna roczna produkcja gnojowicy/gnojówki - K1 (t/rok)
Przy ocenie racjonalności zakupu wozu asenizacyjnego o określonej pojemności należy oszacować ilość wyprodukowanych w gospodarstwie w ciągu roku płynnych nawozów naturalnych PG (m3/rok), a następnie porównać tę ilość z ustaloną dla danego typu wozu wartością kryterialną K1 (m3/rok). W celu określenia rocznej produkcji gnojówki/gnojowicy przez poszczególne rodzaje zwierząt gospodarskich, w zależności od systemu ich utrzymania (bezściołowo lub na płytkiej ściółce), należy posłużyć się wskaźnikami zamieszczonymi w tabeli 19 [Dz.U. 2005].
Oszacowaną z wykorzystaniem tych wskaźników roczną produkcję gnojówki/gnojowicy PG w gospodarstwie należy porównać z wartością kryterialną K1 – tab. 20.  
  • Metoda 2
Kryterium oceny: Minimalna liczba krów lub tuczników w typowym stadzie zwierząt chowanych w cyklu zamkniętym - K2 (szt.)
W tej metodzie roczną produkcję płynnych nawozów naturalnych szacujemy pośrednio, z pewnym uproszczeniem, na podstawie liczby krów mlecznych (według stanu średniorocznego) w stadzie bydła. Zastosowane w tej metodzie uproszczenie polega na przyjęciu do obliczeń typowej struktury stada bydła mlecznego[1]. W tym przypadku danej liczbie krów w stadzie o typowej strukturze (liczebność poszczególnych grup wiekowych zwierząt) odpowiada określona łączna produkcja gnojówki/gnojowicy przez to stado zwierząt. Przy zastosowaniu tego podejścia na jedną krowę mleczną przypada około 48,5 m3 gnojowicy wyprodukowanej przez całe stado w cyklu zamkniętym (chów bezściółkowy), względnie 9,4 m3 gnojówki (chów na płytkiej ściółce).  
Analogiczne wskaźniki dla typowego stada trzody chlewnej[2] chowanej w zamkniętym cyklu produkcyjnym wynoszą:
- chów bezściółkowy - 7,4 m3 gnojowicy na 1 tucznika według stanu średniorocznego, - chów na płytkiej ściółce - 5,6 m3 gnojówki na 1 tucznika według stanu średniorocznego.
Ocena doboru wozu asenizacyjnego o określonej ładowności sprowadza się do porównania liczby krów lub tuczników w utrzymywanym w gospodarstwie stadzie zwierząt z wartością kryterialna, którą jest wskaźnik minimalnej liczby odpowiednich zwierząt K2 (szt.), w zależności od systemu utrzymania – tabela 20.
W tabeli 20 zamieszczono minimalne wartości wskaźników doboru (K1 i K2) wozów asenizacyjnych, w zależności od systemu utrzymania bydła i trzody chlewnej. Przy wyznaczaniu wartości wskaźników przyjęto dawkę gnojowicy = 22,5 m3/ha oraz odległość pola od gospodarstwa (zbiornika gnojowicy) = 1,5 km.  

* Struktura stada według cyklu zamkniętego  
Kryterium oceny: Minimalna roczna produkcja gnojowicy/gnojówki - K1 (t/rok), względnie minimalna liczba krów lub tuczników w typowym stadzie zwierząt chowanych w cyklu zamkniętym - K2 (szt.).
Tolerancja oceny: 20-30% zależnie od średniej odległości pól od siedliska (zbiornika gnojowicy/gnojówki) wg tabeli 22.
Wywóz gnojowicy, podobnie jak obornika, jest czynnością bardzo czasochłonną, z uwagi na stosowane dawki (15-30 m3/ha) i konieczną do wywiezienia na pole znaczną ilość ciekłego nawozu. Dla określonej dawki (w m3/ha) wydajność nawożenia gnojowicą limitowana jest przede wszystkim pojemnością wozu i odległością pola od gospodarstwa (tabela 21). Zastosowanie wozu o pojemności 10 m3, zamiast 5 m3, zwiększa wydajność wywozu i aplikacji gnojowicy o 50-62%, zależnie od odległości transportowej (1-5 km). Tym samym czas tego zabiegu skraca się o 34-37%. W przypadku wozów o pojemności 310 m3 wzrost odległości gospodarstwo-pole z 1 km do 5 km ogranicza wydajność i wydłuża czas tego zabiegu ponad dwukrotnie.  

Z powyższych względów, mając na uwadze konieczność aplikacji gnojowicy w ograniczonej liczbie dni dyspozycyjnych, gospodarstwo z działkami znacznie oddalonymi od siedliska (zbiornika gnojowicy) powinno dysponować wozem asenizacyjnym o większej pojemności, niż to wynika ze wskaźników zawartych w tabeli 20. Tym samym, przy ocenie doboru wozu asenizacyjnego należy zastosować odpowiednią modyfikację tych wskaźników, zależnie od odległości, zwłaszcza gruntów ornych, od siedliska gospodarstwa. Modyfikacja polega na możliwości powiększenia ustalonej, dla określonej minimalnej produkcji gnojowicy/gnojówki (kryterium K1) lub obsady zwierząt (kryterium K2) pojemności wozu o określony współczynnik tolerancji – tabela 22.  
Przy doborze wozu asenizacyjnego do gospodarstwa należy także wziąć pod uwagę warunki terenowe (nachylenie terenu) oraz siłę uciągu i moc przeznaczonego do współpracy ciągnika. Transport ciężkiego, wypełnionego wozu w pofałdowanym terenie i rozlewanie gnojowicy na pochyłych polach, wymaga zastosowania odpowiednio dużego ciągnika.

[.......................]
Zakończenie  
Inwestycje realizowane w ramach PROW 2014 – 2020 obejmują między innymi zakup środków mechanizacji produkcji rolniczej. Uzyskany w ramach poszczególnych poddziałań i operacji zwrot części kosztów tych zakupów ułatwi producentom rolnym dostęp do najnowszych osiągnięć z zakresu techniki rolniczej i umożliwi wprowadzanie nowoczesnych technologii.  
Celem podejmowanych przedsięwzięć inwestycyjnych, w tym dotyczących modernizacji parku ciągnikowo-maszynowego jest poprawa opłacalności działalności rolniczej oraz zwiększenie dochodowości poszczególnych gospodarstw, a w szerszej skali - wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Powyższe cele będą mogły być zrealizowane pod warunkiem, że dobór maszyn do gospodarstw będzie dokonywany w sposób przemyślany, racjonalny, z uwzględnieniem zarówno wymagań procesu technologicznego, jak również kryterium kosztowo-eksploatacyjnego. W tym ostatnim przypadku należy mieć na uwadze przede wszystkim kryterium dostosowania wyposażenia gospodarstw w techniczne środki pracy do skali produkcji.  
Opracowanie zawiera zarówno wytyczne i zasady racjonalnego doboru ciągników, maszyn, narzędzi oraz urządzeń do gospodarstw rolnych, jak również kryteria i wskaźniki oceny tego doboru. Jest ono kierowane do rolników przygotowujących wnioski o dofinansowanie projektów inwestycyjnych realizowanych w ramach poszczególnych poddziałań i typów operacji obejmujących zakup sprzętu rolniczego oraz do pracowników ARiMR weryfikujących te wnioski pod kątem dostosowania planowanych inwestycji maszynowych do profilu i skali produkcji. Opracowanie stanowić może materiał pomocniczy zwłaszcza przy ocenie wniosków budzących kontrowersje co do zasadności planowanych zakupów środków mechanizacji w warunkach konkretnego gospodarstwa rolnego.
Zawarte w pracy wskaźniki i parametry doboru środków mechanizacji do gospodarstw rolnych oraz kryteria oceny tego doboru zostały ustalone dla przeciętnych warunków gospodarowania i dla typowego przebiegu poszczególnych procesów produkcyjnych. Zgodnie z założeniem, wartości tych wskaźników i kryteriów należy traktować z pewnym marginesem tolerancji, w przekonaniu autora maksymalnie 20%, w zależności od tolerancji wykazanych dla poszczególnych rodzajów maszyn. Tam, gdzie to było możliwe, wartości wskaźników zostały podane dla przypadków szczególnych, względnie wskazano na czynniki wpływające na racjonalność doboru i użytkowania maszyn.  
Uważamy, że kompetentna i umiejętna ocena wniosków w zakresie racjonalności doboru sprzętu rolniczego do gospodarstw nie może ograniczać się do automatycznego stosowania zawartych w tej publikacji wskaźników. Powinna ona natomiast polegać na przyjęciu tych wskaźników jako wielkości orientacyjnych, stanowiących punkt wyjścia do właściwej oceny zasadności zakupu maszyn. W trakcie tej oceny zawsze trzeba dodatkowo zwrócić uwagę na uwarunkowania lokalne i specyfikę poszczególnych gospodarstw.  
Z opracowania skorzystać mogą nie tylko rolnicy starający się o dofinansowanie projektów modernizacyjnych w ramach działań inwestycyjnych PROW 2014-2020, ale także pozostali producenci rolni planujący inwestycje mechanizacyjne. Podane w opracowaniu praktyczne wytyczne i wskaźniki doboru stanowią uniwersalne narzędzie do racjonalnego, ekonomicznie uzasadnionego wyposażania gospodarstw rolnych w ciągniki, maszyny, narzędzia i urządzenia rolnicze.  
Wróć do spisu treści